آيه
وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَيْنَ شُرَكَآؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ


ترجمه
و روزى كه آنان را یكسره محشور مى‏كنیم، سپس به كسانى كه شرك ورزیدند گوییم: كجایند شریكان شما كه بر ایشان گمان (خدایى) داشتید؟
نکته ها


بازخواست ذلّت‏ بار مشركین در قیامت، نشانه ‏ى محرومیّت آنان از رستگارى است، همان محرومیّتى كه در آیه ‏ى قبل به آن اشاره شده است.


گرچه آیه، به شرك نظر دارد، ولى آنان هم كه رهبرى غیر اولیاى خدا را بپذیرند و با اولیاى معصوم الهى به مخالفت و جنگ برخیزند، به نوعى مشركند.

در زیارت جامعه ‏ى كبیره مى‏خوانیم: «و مَن حاربكم مشرك» [276] و در حدیث آمده است: «الرّاد علینا كالرّاد على اللّه و هو على حدّ الشرك باللّه» [277] كسى كه كلام و راه ما را رد كند، همچون كسى است كه كلام خدا را نپذیرد و چنین شخصى به منزله‏ ى مشرك است.
276) مفاتیح الجنان.
277) كافى، ج‏1، ص‏67.


پيام ها
1- دادگاه قیامت، علنى است. «نحشرهم جمیعاً ثم نقول»
2- قبل از هر عقیده و عشق و پرستشى، آماده‏ى پاسخگویى در روز قیامت باشیم. «و یوم نحشرهم... أین شركاؤكم»
3- قیامت روز ظهور حقّ بودن توحید، حتّى براى مشركان است. «أین شركاؤكم»
4- شرك، خیالى بیش نیست. «تزعمون»



آيه
ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَن قَالُواْ وَاللَّهِ ربِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ‏
اُنظُرْ كَيْفَ كَذَبُواْ عَلَى‏ أَنفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ‏
ترجمه


پس (از آن همه فریفتگى به بتان، در پیشگاه خداوند) عذرى نیابند جز آنكه (از بتان بیزارى جسته و) بگویند: سوگند به خدا! پروردگارمان، ما هرگز مشرك نبوده ‏ایم.


بنگر كه چگونه علیه خود دروغ گفتند و (تمام بت‏ها و شریكان كه همواره مى ‏ساختند از نزد آنان محو شد و) آنچه به دروغ و افترا به خدا نسبت مى ‏دادند از دستشان رفت.
نکته ها

امام صادق علیه السلام فرمود: مراد از «فتنه» در «لم تكن فتنتهم»، معذرت‏خواهى مشركان مى‏باشد. [278]
«ضلّ الشى‏ء» به معناى ضایع شدن، هلاكت و نابودى چیزى است. [279]


دروغگویان به مقتضاى خصلتى كه در دنیا كسب كرده‏اند، در قیامت نیز دروغ مى‏گویند. «واللّه ما كنّا مشركین»، چنانكه در جاى دیگر مى‏خوانیم: «یوم یبعثهم اللَّه جمیعاً فیَحلفون له كما یَحلفون لكم و یحسبون انّهم على شى‏ء الا انّهم هم الكاذبون» [280]


حضرت على علیه السلام در ذیل آیه در حدیثى مى ‏فرماید: بعد از این دروغ، بر لبشان مهر زده مى‏شود و سایر اعضاى آنان حقّ را بازگو مى‏كنند. [281]
امام صادق‏علیه السلام فرمود: روز قیامت خداوند آن چنان عفو وبخشش مى‏كند كه به ذهن هیچ كس حتّى خطور نمى‏كند، تا آن اندازه كه مشركان نیز مى‏گویند: ما مشرك نبودیم، (تا مشمول عفو الهى شوند). [282]
278) تفسیر مجمع‏البیان.
279) لسان العرب.
280) مجادله، 18.
281) تفسیر كنزالدّقائق.
282) تفسیر عیّاشى.
پيام ها

1- قیامت، آن چنان حتمى است كه گویا هم اكنون نیز حاضر است. «اُنظر» و نفرمود: «ستنظر». (پیامبرصلى الله علیه وآله در دنیا نیز مى‏ تواند باچشم ملكوتى، شاهد صحنه ‏هاى قیامت باشد.)
2- تكیه‏گاه‏هاى غیر الهى نابود خواهد شد. «ضلّ عنهم»


3- در دادگاه الهى، نه دروغ انسان كارساز است، نه سوگند او. «ضلّ عنهم ما كانوا یفترون»
4- آن همه اصرار بر تكیه‏گاه‏هاى غیر الهى، خیالى بیش نیست. «و ضلّ عنهم ما كانوا یفترون»

بعد در‌جريان معاد مي‌فرمايد: ﴿وَ يَوْمَ نحشرهم﴾
يعني «اُذكر» روزي را كه ما همه اينها را محشور مي‌كنيم يا «من يذكروا» متذکر باشند روزي را كه همه اينها را محشور مي‌كنيم آن‌گاه آن روز، روز احتجاج است
﴿ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكاؤُكُمُ الَّذينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ﴾ روز سؤال و جواب است به مشركين مي‌گوييم اين شركايي كه شما فكر مي‌كرديد اينها شفعاي شما هستند، اينها شريك اله‌اند در تدبير عالم در رزق و شفاء و مانند آن اين شركا كجا هستند شما اين شركا را عبادت كرديد به گمان اينكه اينها مقرب شما باشند .چون آنچه كه اينها مي‌پنداشتند سِمَت بود و اين سمت براي بتها و اينها سراب است. مي‌بيند هيچ سمتي براي اين بتها نبود خواه ستاره‌ها خواه قديسين بشر خواه ملائكه خواه سنگ و گل هر چه را اينها مي‌پرستيدند هيچ سمتي به عنوان شفاعت‌ يا به‌ عنوان مقرب بودن «الي الله» براي‌آنها نيست آن‌گاه ذات اقدس الهی از اينها سؤال مي‌كند اين شركا كجايند .در پاسخ اينها مي‌گويند ما كه مشرك نبوديم ما كه براي شما شريك قائل نبوديم

﴿ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهمْ.....﴾
فتنه‌گرچه در‌قرآن كريم موارد فراواني مورد استعمال دارد و لغتاً فتنه هم به معناي آزمون است .اما بارزترين مصداق فتنه همان كفر و شرك است كه ﴿وَ قاتِلُوهمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلّه﴾ اينكه فرمود فتنه را برداريد يعني شرك و كفر را برداريد نه امتحان را برداريد.همين عقيده و روش باطل اينها در قيامت به صورت كذب ظهور مي‌كند ﴿إِلاّ أَنْ قالُوا وَ اللّه رَبِّنا ما كُنّا مُشْرِكينَ﴾ اينها الله را قبول دارند در دنيا هم به الله سوگند ياد مي‌كنند در آخرت هم به الله سوگند ياد مي‌كنند مي‌گويند ﴿وَ الله رَبِّنا ما كُنّا مُشْرِكينَ﴾ اين «ربنا» را اضافه مي‌كنند ما مشرك نبوديم ما مشرك نيستيم. در اينكه اينها در دنيا مشرك بودند سخني نيست و در اينكه خداوند هم در قيامت مي‌فرمايد ما از مشركين سؤال مي‌كنيم اين هم سخني نيست عمده اين مشكل هست كه قيامت ظرف ظهور حقايق است خبر دروغ و انكار متمشي نمي‌شود از هيچ کسي چون آن روز ﴿لا رَيْبَ فيه ﴾است به دو معنا هم «لا رَيْبَ فيه وقوعه» يعني يقيناً قيامت حق است و هم آن روز ظرف شك نيست يعني در قيامت هر چه هست حق است هيچ كسي احتمال خلاف نمي‌دهد .

‌﴿‌انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلى أَنْفُسِهمْ﴾

اين ﴿انْظُرْ﴾ برای صحنه قيامت است نه صحنه دنيا نه ‌اينكه خداوند به پيغمبر در دنيا بفرمايد نگاه كن اينها چه طور دروغ مي‌گويند اين صحنه قيامت را دارد ترسيم مي‌كند پيغمبر هم به عنوان‌ شاهد است .
بعد فرمود:‌ ﴿وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ﴾ اين نه يعني بتهاي اينها گم شد آن بت بودن اينها گم شده است وگرنه مشركين بالأخره يك عده را مي‌پرستند حالا يا ستاره‌هاست يا انسانهاي مقدس‌اند يا فرشتگان‌اند و مانند آن آنها را مي‌پرستند در قيامت معبود‌ها با عابد‌ها سخني مي‌گويند و مي‌گويند كارتان باطل بود شما در حقيقت ما را نمي‌پرستيديد هوستان را مي‌پرستيديد يا شيطان را مي‌پرستيديد كه شيطان دستورتان داد كه بت‌پرستي را رواج بدهيد اين محاجّه‌اي كه بين بت‌پرستها و بتهاست نشان مي‌دهد كه اينها در قيامت بتها را گم نمي‌كنند آن بت بودن را گم مي‌كنند آن بت بودن گم مي‌شود

.يعني اين بتها كاري از آنها ساخته نيست و در قيامت شما اينها را مي‌بينيد آنها شما را مي‌بينند و آنها مي‌گويند كارتان باطل بود آنها مي‌گويند ما به شرك شما كافريم يعني به ايمان موحدان معتقديم ما به توحيد موحدان مؤمنيم و به شرك شما مشركان كافريم .اما درباره اين ﴿ضَلَّ﴾ يعني آن سمتهايي كه اينها به اين بتها مي‌دادند آن گم شده است بعد در قيامت معلوم مي‌شود اينها هيچ سمتي ندارند خب پس چيزي كه گم مي‌شود همان سمتهاي دروغين ربوبيّت و الوهيّت اينها است

خلاصه تفسير تسنيم ايت اله جوادي آملي