(آيه 11)- قرآن در اينجا براى بيدار ساختن اين افراد لجوج و خودخواه از راه ديگرى وارد شده و به پيامبر دستور مى‏دهد كه به آنها سفارش كن «بگو: در زمين به سير و سياحت بپردازيد و عواقب كسانى كه حقايق را تكذيب كردند با چشم خود ببينيد، شايد بيدار شويد» (قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ).

شك نيست كه مشاهده آثار گذشتگان و اقوامى كه بر اثر پشت پا زدن به حقايق راه فنا و نابودى را پيمودند، تأثيرش بسيار بيشتر از مطالعه تاريخ آنها در كتابها است، زيرا اين آثار حقيقت را محسوس و قابل لمس مى‏سازد.

(آيه 12)- در ادامه بحث با مشركان، در اين آيه با اشاره به اصل توحيد، مسأله رستاخيز و معاد از طريق جالبى تعقيب مى گردد.

1- نخست مى‏ گويد: «بگو: آنچه در آسمانها و زمين است براى كيست»؟

(قُلْ لِمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ). و بلافاصله به دنبال آن مى‏گويد: خودت از زبان
فطرت و جان آنها پاسخ بده «بگو: براى خدا» (قُلْ لِلَّهِ).

2- پروردگار عالم سر چشمه تمام رحمتهاست «اوست كه رحمت را بر عهده خويش قرار داده» و مواهب بى‏شمار، به همه ارزانى مى‏دارد (كَتَبَ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ).

همين رحمت ايجاب مى‏كند انسان را كه استعداد بقاء و زندگى جاودانى دارد پس از مرگ در لباس حياتى نوين و در عالمى وسيعتر درآورد و در اين سير ابدى تكامل دست رحمتش پشت سر او باشد.

لذا به دنبال اين دو مقدمه مى‏گويد: «بطور مسلم همه شما را در روز رستاخيز، روزى كه هيچ گونه شك و ترديدى در آن نيست جمع خواهد كرد» (لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى‏ يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ).

در پايان آيه به سرنوشت و عاقبت كار مشركان لجوج اشاره كرده مى‏گويد:

«آنها كه در بازار تجارت زندگى، سرمايه وجود خود را از دست داده‏اند به اين حقايق ايمان نمى‏آورند» (الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ).

برگزيده تفسير نمونه، ج‏1، ص: 579

تدبر و فهم آيات سوره انعام

انعام:12

ـ [از آنها] بپرس: آنچه در آسمان‌ها و زمين است از آنِ كيست؟ [با سكوت يا بديهي بودن پاسخ آنان] بگو: خداي يكتا، [همان كه] رحمت را بر خود مقرّر داشته است [كه] مسلماً شما را به روز رستاخيزي كه ترديدي در آن نيست جمع مي‌كند. 12 [اما] كساني كه نفس خود را [با انكار آخرت و اقبال به دنيا] به زيان دچار ساخته‌اند، ايمان نمي‌آورند. 13


______________

12- جملة «كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ» ذاتي بودن رحمت خدا را تصريح مي‌كند و عذاب حالتي عارضي و محصول عمل خود انسان است، همچنانكه تأسيس مدرسه و برنامه و هدف آن آموزش و پرورش محصلين است (رحمت)، در حالي كه رفوزگي، هرچند به حكم مدرسه صادر مي‌شود، عارضي و نتيجة عمل شخص است.

در اين آيه نشانه رحمت خدا را جمع كردن انسان‌ها در قيامت و بهره‌مند كردن‌شان از محصول تلاش‌هاي دنيائي آنهاست. به راستي اگر در مدارس و مؤسسات آموزشي دنيا، پس از پايان دوره، همه تلاش‌ها ناديده گرفته مي‌شد و محصولي در مزرعه عمر درو نمي‌شد، چقدر پوچ و عبث بود، آيا در پسِ «زحمت» نبايد «رحمت» باشد؟



13- در قرآن 8 بار جملة «خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ» (خودشان را باختند- به خودشان خسارت وارد كردند) آمده است. آدمي گاهي سودي نمي‌برد و ضرر مي‌كند، گاهي اصل سرماية خود را مي‌بازد كه مصيبت است، با اين حال ممكن است بار ديگر با كار و تلاش آن را جبران كند، واي به وقتي كه سرماية عمر كه دوباره برنمي‌گردد را در قمار زندگي ببازد. اين است خود را باختن و بزرگترين خسارت را به خود وارد كردن!



از تفسير اقاي عبدالعلي بازرگان

خلاصه تفسير ايات 11 و12 سوره انعام از تفسير تسنيم

برويد خب تاريخ را ببينيد نه كتاب تاريخ بخوانيد ﴿قُلْ سيرُوا فِي اْلأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبينَ﴾ يك وقت هست يك كسي جمعيتي به تدريج مي‌ميرند گورستانشان پر‌مي‌شود يك وقتي هست يك گروهي با داشتن همه امكانات دفعتاً نيست مي‌شوند اين يك حسابي دارد بالأخره ديگر فرمود برويد شما كه مي‌شناسيد طبقات را اقوام را ببينيد عاقبت افراد تكذيب كننده چيست؟ ضمن اينكه يك هشداري به امت فعلي هست يك دلداري هم به خود پيغمبر هست

اين ﴿قُلْ﴾ كه در آيهٴ دوازده و يازده است احتجاج بر معاد است مشكل مشركين هم توحيد ربوبي بود هم مسئله وحي و نبوت و رسالت و عصمت بود هم مسئلهٴ معاد. درباره وحي و نبوت و رسالت يك مقداري از براهين را اقامه فرمودند الآن در اين دو آيه برهان بر معاد را ذكر مي‌كند و حدّ وسط اين برهان هم رحمت خداست .

فرمود: ﴿قُلْ لِمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ﴾كه اين يكي از مقدمات برهان است يعني اين مجموعهٴ نظام آفرينش مِلك و مُلك كيست؟ خب آنها خواهند گفت خدا ،ولي شما مبادرت كنيد از طرف آنها پاسخ بدهيد كه اينها لله است اين مقدمه.
اولا خدا را با چه وصف شما قبول داريد خدا رحيم است يا نه؟ معناي رحمت آن است كه هر مستمندي و هر حاجتمندي را به آن كمال لايقش برساند اگر خدا رحيم است بايد به استعداد مستعدان پاسخ بدهد خب مردان الهي كه استعداد درجات عاليه را دارند اينها با مردن نابود بشوند تبهكاران كه استحقاق كيفر را دارند آنها با مرگ نابود بشوند؟ يا يك عالمي براي بررسي پاداش و كيفر هست؟!

فرمود: ﴿كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ خدا رحيم است نه ممكن است رحيم باشد بلكه واجب الرحمه است يقيناً خدا اين كار را مي‌كند و اين وجوب هم وجوب عن الله است نه وجوب علي الله .
نه مِثل معتزله بيانديشيم بگوييم كه رحمت بر خدا واجب است چون چيزي حاكم بر خدا نيست خداوند آن هستي مطلق و نامحدود است كه محكوم هيچ چيز قرار نمي‌گيرد .قهراً در هر جا سخن از ضرورت هست وجوب «عن الله» است نه وجوب «علي الله» يعني ما يقين داريم خدا اين چنين مي‌كند نه يقين داريم كه خدا بايد اين چنين بكند بايد بر خدا فرض ندارد كه خدا محكوم يك قانوني باشد ولي ما يقين داريم خدايي كه داراي اسماي حسني است اين كارها را خواهد كرد خلف وعده نمي‌كند پرهيزكاران را به پاداششان مي‌رساند و مانند آن

﴿قُلْ لِمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ﴾ اين جواب روشن است ﴿قُلِ اللّهُ﴾آنها هم اين را مي‌پذيرند

آن‌گاه فرمود: ﴿كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ چون خدا رحيم است ﴿لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فيهِ﴾ يقيناً معاد حق است با لام قسم با نون تاكيد ثقيله با تعبير آوردن به ﴿لارَيْبَ فِيهِ‌﴾ اين ﴿لارَيْبَ فِيهِ‌﴾ همان بالضروره و به اصطلاح منطقي اين را مي‌فهماند در علوم عقلي مي‌گويند اين كار بالضروره است در اصطلاحات قرآني مي‌گويند ﴿لارَيْبَ فِيهِ‌﴾ ﴿لارَيْبَ فِيهِ‌﴾ يعني هيچ ترديدي در او نيست كه واقع مي‌شود يقيناً واقع مي‌شود اين ﴿لارَيْبَ فِيهِ‌﴾ «عبارة اخري» از بالضروره است «المعاد حقٌ بالضروره» نه اينكه ممكن است خدا انسانها را بعد از مرگ زنده كند بلكه بالضروره زنده مي‌كند اين معاد حق است يك قضيه ممكنه نيست يك قضيه ضروريه است «ان الموت حق ... اشهد ان النشر حق ... و الجنة و النار حق» اينها حقاً ثابت‌اند

بعد فرمودند: ﴿الَّذينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾ آنها كه سرمايه را باختند وقتي سرمايه را باختند ديگر ايمان نمي‌آورند كسي كه اهل تجارت سودمند است كه ﴿يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ﴾ آنها اهل ايمان به مبدأ و معاداند ولي گروهي كه سرمايه را باختند اينها ديگر ايمان نمي‌آورند