قتل عمد-خون بها یا دیه

ایات 92و93 سوره نسائ حرمت قتل نفس عمدی و جزای قتل نفس غیر عمد را بیان می کند:


وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ

إِلاَّ أَن يَصَّدَّقُواْ فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مْؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِّيثَاقٌ

فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللّهِ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴿۹۲﴾

وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا ﴿۹۳﴾


مکارم: 1-براي هيچ فرد با ايماني مجاز نيست كه فرد با ايماني را به قتل برساند، مگر اينكه اين كار از روي خطا و اشتباه از او سر زند

2-و (در عين حال) كسي كه فرد با ايماني را از روي خطا به قتل برساند بايد يك برده آزاد كند و خونبهائي به كسان او بپردازد مگر اينكه آنها خونبها(دیه) را ببخشند

3-- و اگر مقتول از جمعيتي باشد كه دشمنان شما هستند (و كافرند) ولي مقتول با ايمان بوده بايد (تنها) يك برده آزاد كند (و پرداختن خونبها لازم نيست)

4-و اگر از جمعيتي باشد كه ميان شما و آنها پيماني برقرار است بايد خونبهاي او را به كسان او بپردازد و يك برده (نيز) آزاد كند،

5-و آن كس كه دسترسي (به آزاد كردن برده) ندارد دو ماه پي در پي روزه مي‏گيرد - اين (يكنوع تخفيف و) توبه الهي است و خداوند دانا و حكيم است.92

و هر كسي فرد با ايماني را از روي عمد به قتل برساند مجازات او دوزخ است كه جاودانه در آن مي‏ماند

و خداوند بر او غضب مي‏كند و از رحمتش او را دور مي‏سازد و عذاب عظيمي براي او آماده ساخته است.93

کلمات کلیدی:قصاص قتل عمد دیه خونبها

در ایات بالا حرمت قتل عمد به صراحت ذکر شده و حکم قتل غیر عمد هم پرداخت دیه و ازاد کردن بنده عنوان شد.

اما در مواردی هم در قران ،قتل عمد مجاز شناخته شده است. از جمله در ایه 32 سوره مایده

خداوند پس از بیان داستان هابیل وقابیل و فرستادن کلاغ که دفن کردن را به قابیل نشان داد،بیان می کند:

مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا

وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءتْهُمْ رُسُلُنَا بِالبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِّنْهُم بَعْدَ ذَلِكَ فِي الأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ ﴿۳۲﴾

فولادوند: از اين روى بر فرزندان اسرائيل مقرر داشتيم كه

هر كس كسى را جز به قصاص قتل يا [به كيفر] فسادى در زمين بكشد چنان است كه گويى همه مردم را كشته باشد

و هر كس كسى را زنده بدارد چنان است كه گويى تمام مردم را زنده داشته است و قطعا پيامبران ما دلايل آشكار

براى آنان آوردند [با اين همه] پس از آن بسيارى از ايشان در زمين زياده‏ روى مى ‏كنند

در اینجا حکم کلی و معروف" کشتن یک نفر معادل کشتن همه انسانهاست"،استثنائ شده

و دو مورد از شمول ان خارج و یا قتل مجاز و مشروع شناخته میشود:

1-قتل در برابر قتل

2-قتل در برابر فساد در زمین(مفسد فی الارض)

سلام علیکم

ضمن تشکر و تقدیر از کوششهای قرآنی شما

قرآن هرگز قتل عمد را تجویز نکرده است. موارد استثناشده از باب قصاص، مجازات افساد فی الارض

و مجازات محارب افعالی قضائی هستند که بعد از محاکمه توسط دادگاه به حکم قاضی با رعایت

تشریفات قضائی صورت می گیرد و در هیچ عرف حقوقی نامشان قتل عمد نیست.

قرآن خود را کتاب قانون معرفی نکرده است و کتاب قانون هم نیست که قرار باشد کلیه جزئیات مسائل حقوقی در آن مندرج شده باشد.

البته قرآن یکی از منابع قانون به حساب می آید که با رعایت موازین تفسیر متن ونه منتزع از شرائط زمانی مکانی قابل استناد خواهد بود.

موفق باشید
محسن كديور

خداوند در سوره مایده بیان میکند که حکم قصاص با جزییات ان در تورات هم بوده است.

وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ

فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿۴۵﴾

فولادوند: و در [تورات] بر آنان مقرر كرديم كه جان در مقابل جان و چشم در برابر چشم و بينى در برابر بينى و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان مى ‏باشد

و زخمها [نيز به همان ترتيب] قصاصى دارند و هر كه از آن [قصاص]درگذرد پس آن كفاره [گناهان] او خواهد بود و كسانى كه به موجب آنچه خدا نازل كرده داورى نكرده‏ اند آنان خود ستمگرانند

قتل عمد و غير عمد در قران-ديه

تفسير فرقان در ذيل آيات 92 و93 سوره نساء چنين آورده است:

"در اين آيه مفروض مسئله اين است كه، در سه بخش قاتل و مقتول هر دو مؤمن هستند و حكم موارد ديگر اينجا به ميان نيامده، كه مثلا قاتل مؤمن و مقتول كافر و يا بالعكس و يا هر دو كافر باشند و حكم اين موارد در آيات ديگر آمده است.

اينجا بايد ديد مقصود از مؤمن كيست؟ آيا لفظ مؤمن در انحصار كسانى است كه از نظر باطنى نيز ايمان دارند، يا منافقان را نيز شامل است؟

اينجا نيز مانند بعضى از موارد ديگر كه خطاب به كل مسلمين است لفظ مؤمن تمام كسانى را كه حداقل با لفظ و اعمال ظاهرى خود گرايش به اسلام دارند شامل است، گرچه از نظر باطنى كافر باشند. بنابراين منافقان نيز مشمول اين حكم مى باشند، چه قاتل و چه مقتول و نظير اينجا كل آياتى است كه احكامى را بعد از اصل ايمان براى كل مؤمنان مقرر داشته، مانند آيه نماز، وضو، روزه و...


در قتل خطاى مورد بحث آيه در دو مرحله آزاد كردن يك انسان در بند، خونبهايى مقرر شده و در يك مرحله تنها آزاد كردن "رقبة مؤمنة" آمده و اين در صورتى است كه بين قوم قاتل و قوم مقتول عداوتى بر مبناى ايمان و كفر باشد و پيمانى هم در كار نبوده و در هر سه صورت آزاد كردن انسانى در بند است، كه اين آزاد كردن حقى است عمومى مربوط به دادستان ايمانى و كل مسلمانان كه قابل عفو هم نيست، اما اگر مؤمن مقتول، كل بستگانش كافرند و پيمانى هم ميان اين دو قوم در كار نيست، تنها ديه در اينجا ساقط مى گردد، چون وارث مسلمانى هم در كار نيست، روى اين اصل هرگز ستمى به اين مؤمن مقتول نشده است.


"اِلاّ أن يصَّدَّقوا" تنها بخشش ديه را شامل است، چون حق شخصى مى باشد، ولى آزاد كردن يك مؤمن در بند حق عمومى است و در هر صورت اين آزاد كردن و ديه مربوط به قاتل است

"تحرير رقبة مؤمنة" يك جزا و بدل عمومى است، كه اگر مؤمنى از روى خطا كشته شد، مؤمنى ديگر بجاى از دست رفتن او آزاد گردد و اين "رقبة مؤمنة" ـ كه به معناى مؤمنى در بند است ـ داراى دو بُعد مى باشد، بُعد اول كه موقت است همان بنده زرخريد مؤمن مى باشد كه بايد آزاد گردد و اين آزادى بخشى از زنده كردن او است،

بُعد دوم ـ در زمينه اى است كه بُعد اول وجود ندارد ـ آزاد كردن مؤمنى است در بند، كه از لحاظ مالى يا جهاتى ديگر گرفتار مى باشد و اين مرحله دوم تا آخر زمان تكليف، ادامه دارد.

"شهرين متتابعين" كه جزاى آخرين و بدل از جزاهاى قبلى مى باشد، بدين معنى است كه دو ماه پياپى و نه يكماه اول پياپى و تنها از ماه دوم يك روز روزه بدارد و ما بقى را تأخير اندازد، كه در اينجا دو ماه پياپى هرگز صدق نمى كند بلكه يك ماه و يك روز از ماه دوم پياپى است، آرى اگر چند روزى هم از ماه دوم روزه بدارد شايد مصداقِ دو ماه پياپى باشد.


قتل خطا ـ چنانكه اشاره شد ـ يا خطاى محض است و بدون هيچگونه تقصيري و با هرگونه احتياط كه اصولا با بررسى كامل و احتياط صد در صد مؤمنى را مى كشد و اصولا نمى داند كه او انسان است تا چه رسد كه مؤمن باشد بلكه اطمينان دارد كه او حيوان يا جمادى است، يا اگر هم مى داند انسان مؤمنى است هرگز قصد كشتن او را ندارد مانند تصادفهايى با خودروها كه راننده با كمال احتياط به رانندگى مشغول است و در عين حال كسى خود را با بى احتياطى دچار تصادف كرده، ولى اگر اين تصادف با عدم مراقبت و احتياط راننده باشد قتل شبه عمد است و البته محكوم به جزاى قتل عمد نيست بلكه همان جزاى قتل خطا را دارد، با اضافة جزاى اخروى و نيز تأديبى دنيوى

آيه 93 ـ آية قبلى دربارة قتل خطاى محض بود، كه هرگز مذمتى هم نداشت و اين آيه دربارة دو نوع قتل عمد مؤمن است، اقلش اينكه مؤمنى را عمداً بكشد، نه از براى ايمانش بلكه از روى جهالت، كه حكمش بر حسب آياتى ديگر اعدام است،
مگر در صورت مصلحتى حتمى و يا صرف نظر اولياء دم،

بُعد دوم قتل دو بعدى است: كه اولا عمد بوده و ثانياً اين عمد بر مبناى ايمان مقتول بوده است، يعنى اين شخص به جهت ايمانش به قتل رسيده كه در اين صورت نيز به طريق اولى حكمش اعدام است و توبه اش هم قبول نيست، زيرا اينگونه قتل خود ارتداد و مورد اين پنج جزاى زيرين است كه: "جهنم، خالداً فيها و غضب الله عليه و لعنه و اعّدلَهُ عذاباً عظيماً" و بين اين دو قتل بر حسب اختلاف جرم اختلاف است، كه براى اولى خلود غير ابدى در آتش، ولكن براى دومى خلود ابدى است و نيز موارد ديگر يعنى غضب خدا و لعنت بر او و عذاب عظيم بيشتر مى باشد، البته در صورتى كه توبه نكرده باشد، وليكن اگر توبه كند توبة اولى قبل از مرگ با حفظ حق قصاص و شفاعت او پس از مرگ قابل قبول است، ولكن دومى قبل از مرگ هم توبه اش احيانى و با شرايطى مى باشد.

"در تفسير نور در ذيل آيات 92و93 سوره نسا نكات زير بيان شده است:

نکته ها:

🖌مسلمانی به نام«عیّاش بن ابی ربیعه»که سالها در مکّه به دست«حارث»شکنجه شده بود، روزی پس از هجرت مسلمانان به مدینه، حارث را در مدینه دید و بی خبر از مسلمان شدنش، او را به عنوان کافر شکنجه گر کشت. خبر به پیامبر دادند، و این آیه نازل شد.

👈پرداخت دیه آثاری دارد:

الف: مرهمی برای بازماندگان مقتول است.

ب: جلوگیری از بی مبالاتی مردم است، تا نگویند قتل خطایی، بها ندارد.

ج: احترام به جان افراد و امنیّت اجتماعی است.

د:جبران خلأ اقتصادی است که در اثر قتل پیدا می‌شود.

🖌در جایی که بستگان مقتول از دشمنان مسلمانان باشند، خونبها به آنان داده نمی شود، تا بنیه ی مالی دشمنان اسلام تقویت نشود. به علاوه اسلام، ارتباط مقتول مؤمن با خانواده کافرش را بریده است، پس جایی برای جبران نیست.

👈امام صادق علیه السلام فرمود: آزاد کردن برده، پرداخت حقّ خدا و دیه دادن پرداخت حقّ اولیای مقتول است.

🖌یک دیه و خونبهای کامل، به اندازه ی متوسط درآمد یک فرد عادّی است. هزار مثقال طلا یا صد شتر و یا دویست گاو.

🖌در آیه مقدار دیه بیان نشده، تا نیاز به مفسران واقعی قرآن و سنّت پیامبر و اهل بیت بیشتر احساس شود.

پیام ها:

۱.قتل بی گناه، در اسلام حرام است. «وَ مٰا کٰانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ»

۲.قتل، با ایمان ناسازگار است. «وَ مٰا کٰانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ»

3.احترام جان مسلمان تا حدّی است که از قتل خطایی هم نمی توان به آسانی گذشت. «وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ»

۵.خطا، یکی از ملاک‌های رفع تکلیف یا تخفیف در کیفر است. «فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ»

۶.جبران فقدان مؤمن، با آزاد کردن انسان با ایمان است. «تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ»

۷.آزادی، نوعی حیات است. وقتی حیات یک نفر گرفته می‌شود، به جبرانش باید یک نفر را آزاد کرد. «تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ»

۹.تسلیم دیه، مشروط به درخواست خانواده مقتول نیست، بلکه وظیفه ی قاتل پرداخت آن است. «مُسَلَّمَةٌ إِلیٰ أَهْلِهِ»

۱۰.به هرکس نباید دیه داد، باید به خانواده مقتول داد تا حقّ به حق دار برسد.
«مُسَلَّمَةٌ إِلیٰ أَهْلِهِ»

۱۱.خانواده ی مقتول، مالک خونبها می‌شود. «مُسَلَّمَةٌ إِلیٰ أَهْلِهِ»

۱۲.تعیین دیه ی خطاکار، رمز وجود جریمه در نظام اسلامی است. «دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ»

۱۳.در حالات هیجانی هم، عواطف و رحم نباید فراموش شود و عفو از خطاکار، یک صدقه ی پسندیده است. «إِلاّٰ أَنْ یَصَّدَّقُوا»

۱۴.ارزش پیمان تا آنجاست که گاهی کافر را در ردیف مؤمن قرار می‌دهد. خونبها را به کافری که هم پیمان است باید داد. فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ... وَ تَحْرِیرُ رَقَبَةٍ

۱۵.نوع جریمه‌ها باید از یک سو به نفع افراد مؤمن باشد، «فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ» و
از سوی دیگر سبب تقویت جامعه ی کفّار نگردد. لذا پرداخت دیه و خونبها به دشمن حربی، ممنوع است. «فَإِنْ کٰانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَکُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ»


۱۷.در اسلام و قوانینش، بن بست نیست. احکام اسلامی تعطیل نمی شود، ولی تخفیف دارد. «فَمَنْ لَمْ یَجِدْ»

۱۸.در اسلام، جریمه به مقدار توان جسمی و مالی افراد است. فَمَنْ لَمْ یَجِدْ...


۲۱.جان مؤمن بسیار مهم است، و کفّارات، نوعی تخفیف و ارفاق الهی است.
«تَوْبَةً مِنَ اللّٰهِ»

۲۲.قتل غیر عمدی نیز انسان را از لطف خدا دور می‌کند و پرداخت دیه و آزاد کردن برده راهی است برای برگرداندن لطف الهی به قاتل. «تَوْبَةً مِنَ اللّٰهِ»

۲۳.قوانین الهی، بر اساس علم و حکمت و با ملاحظه ی همه ی جوانب مسأله است. «کٰانَ اللّٰهُ عَلِیماً حَکِیماً»

آيه 93


👈اسلام برای جان مسلمان و حفظ امنیّت افراد، اهمیّت بسیار قائل شده و کیفر عذاب ابدی را برای آن مقرّر داشته تا جلوی قتل و جرائم سنگین گرفته شود. تعبیراتی که در این آیه برای«قتل عمدی مؤمن»به کار رفته، درباره ی هیچ گناهی نیامده است. امام صادق علیه السلام فرمود: توبه ی کسی که از روی عمد مؤمنی را بکشد قصاص است.

# تعمّداز«عمود»است واز آنجا که ستون کارها نیّت است، به کاری که با انگیزه ی قبلی باشد، عمدی گویند.

👈در روایات متعدّدی به بزرگی گناه قتل تصریح شده، از جمله:

۱-در قیامت، کشتن بی گناهان اوّلین مسأله ای است که از آن سؤال می‌شود.
۲-یاغی ترین افراد، کسی است که انسانی را بکشد یا بزند.
۳-علاوه بر گناه قتل، گناهان مقتول هم به دوش قاتل می‌افتد.
۴-اگر اهل آسمان و زمین در قتل مؤمنی شریک شوند، همه عذاب می‌شوند.
۵-اگر همه دنیا فنا شود، آسان تر از قتل یک بی گناه


پیام ها

1⃣در نظام اسلامی، هیچ مقامی حقّ قتل و اعدام بی جهت دیگران را ندارد. مَنْ یَقْتُلْ... مُتَعَمِّداً (ولی در نظام طاغوتی شعار «أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ» هست. )


3⃣در کیفر، حساب لغزشهای آگاهانه و مغرضانه جداست. «مُتَعَمِّداً»

4⃣قتل و خونریزی از گناهان کبیره است. «فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ»

5⃣مجازات و کیفر سنگین، از عوامل بازدارنده فساد در جامعه و عامل ایجاد وحفظ امنیّت اجتماعی است. مَنْ یَقْتُلْ... فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّم"

🌱و هيچ مؤمنى را نسزد كه مؤمنى را بكُشد، مگر از روى اشتباه و هر كس مؤمنى را به خطا كشت، پس بايد برده مؤمنى را آزاد كند و خونبهاى كشته را به خانواده‌اش تسليم كند، مگر آنكه (خانواده‌ى مقتول، از ديه‌ى قاتل) بگذرد و اگر (مقتول) با آنكه مؤمن است، از قومى است كه با شما دشمن است (جريمه‌اش فقط) آزاد كردن يك برده‌ى مؤمن است و اگر (مقتول) از قومى باشد كه ميان شما و آنان پيمان است، ديه‌ى او را به خانواده‌اش تسليم كند و برده‌ى مؤمنى را آزاد سازد. و اگر (برده‌اى براى آزاد كردن، يا پولى براى خريد برده) نيافت، پس دو ماه پياپى روزه بگيرد. نساء 92

🔷چون در آیات گذشته به مسلمانان آزادی عمل برای در هم کوبیدن منافقان و دشمنان خطرناک داخلی داده شده، برای این که مبادا کسانی از این قانون سوء استفاده کنند و با افرادی که دشمنی دارند به نام منافق بودن تصفیه حساب خصوصی نمایند در این آیه و آیه بعد احکام قتل خطا و قتل عمد بیان شده است، نخست در این آیه می فرماید: «برای هیچ مؤمنی مجاز نیست که فرد با ایمانی را جز از روی خطا به قتل برساند» (وَ ما کانَ لِمُؤمِنٍ أَن یقتُلَ مُؤمِناً إِلّا خَطَأً).

👈سپس جریمه و کفاره قتل خطا را در سه مرحله بیان می کند:

🔹صورت نخست این که فرد بیگناهی که از روی اشتباه کشته شده متعلق به خانواده مسلمانی باشد که در این صورت، قاتل باید دو کار کند، یکی این که برده مسلمانی را آزاد نماید و دیگر این که خونبهای مقتول را به صاحبان خون بپردازد، آیه شریفه می فرماید: «کسی که مؤمنی را از روی خطا به قتل رساند، باید یک برده مؤمن را آزاد کند و خونبهایی به کسان او بپردازد» (وَ مَن قَتَلَ مُؤمِناً خَطَأً فَتَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ وَ دِیةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهلِهِ).
«مگر این که خاندان مقتول با رضایت خاطر از دیه بگذرند» (إِلّا أَن یصَّدَّقُوا).

🔹صورت دوم این که «مقتول مؤمن وابسته به خاندانی باشد که با مسلمانان خصومت و دشمنی دارند، در این صورت کفاره قتل خطا تنها آزاد نمودن برده مسلمان است» (فَإِن کانَ مِن قَومٍ عَدُوٍّ لَکم وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَتَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ).

👈پرداخت دیه به جمعیتی که تقویت بنیه مالی آنان خطری برای مسلمانان محسوب خواهد شد ضرورت ندارد، به علاوه اسلام ارتباط این فرد را با خانواده خود که همگی از دشمنان اسلامند بریده است و بنابراین، جایی برای جبران خسارت نیست.

🔹صورت سوم این که: «خاندان مقتول از کفاری باشند که با مسلمانان همپیمانند، در این صورت برای احترام به پیمان باید علاوه بر آزاد کردن یک برده مسلمان خونبهای او را به بازماندگانش بپردازند» (وَ إِن کانَ مِن قَومٍ بَینَکم وَ بَینَهُم مِیثاقٌ فَدِیةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلی أَهلِهِ وَ تَحرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤمِنَةٍ).
ظاهرا منظور از مقتول در اینجا «مقتول مؤمن» است.

🔷و در پایان آیه در مورد کسانی که دسترسی به آزاد کردن بردهای ندارند یعنی قدرت مالی ندارند و یا بردهای برای آزاد کردن نمی یابند می فرماید: «و آن کس که دسترسی (به آزاد کردن برده) ندارد، دو ماه پی در پی روزه می گیرد» .
و در پایان می گوید: «این (تبدیل شدن آزاد کردن برده به دو ماه روزه گرفتن یک نوع تخفیف و توبه الهی است، یا این که آنچه در آیه به عنوان کفاره قتل خطا گفته شد همگی) برای انجام یک توبه الهی است و خداوند همواره از هر چیز باخبر و همه دستوراتش بر طبق حکمت است» .

مجازات بر خطا چرا؟

بعضى ممکن است اشکال کنند که خطا مجازات ندارد، چرا اسلام درباره آن این همه اهمیت قائل شده است؟ چرا که مرتکب این کار هیچگونه گناهى مرتکب نشده.
پاسخ این ایراد روشن است; زیرا مسأله خون، مسأله ساده اى نیست، اسلام خواسته با این حکم شدید، مردم نهایت دقت و احتیاط را به کار بندند تا هیچگونه قتلى حتى از روى اشتباه از آنها سر نزند; زیرا بسیارى از خطاها قابل پیشگیرى است.
به علاوه، مردم بدانند با ادعاى خطا در قتل، هرگز نمى توانند خود را تبرئه نمایند.
جمله آخر آیه (تَوْبَةً مِنَ اللّهِ...) ممکن است اشاره به همین موضوع باشد که اشتباهات معمولاً از عدم دقت سرچشمه مى گیرد، لذا در مورد موضوعات مهمى همانند قتل نفس باید به نحوى جبران گردد، تا توبه الهى شامل حال مرتکبان شود.



مجازات شديد قتل عمد

بعد از بیان حکم قتل خطا در اینجا به مجازات کسی که فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند اشاره کرده، و چهار مجازات و کیفر شدید اخروی (علاوه بر مسأله قصاص که مجازات دنیوی است) ذکر می کند، می فرماید:

1- «و هر کسی فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند مجازات او دوزخ است که برای همیشه در آن می ماند» (وَ مَن یقتُل مُؤمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها).

2- «و خداوند بر او غضب می کند» (وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَیهِ).

3- «و از رحمتش او را دور می سازد» (وَ لَعَنَهُ).

4- و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است» (وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً).

از آنجا که #آدمکشی یکی از بزرگترین جنایات و گناهان خطرناک است و اگر با آن مبارزه نشود، امنیت که یکی از مهمترین شرایط یک اجتماع سالم است به کلی از بین می رود، قرآن قتل بی دلیل یک انسان را همانند کشتن تمام مردم روی زمین معرفی می کند انسانی را بدون این که قاتل باشد و یا در زمین فساد کند بکشد، گویا همه مردم را کشته است».


📚تفسير نمونه

حكم قتل خطائى

و من قتل مومنا خطا...يصدقوا

كلمه (تحرير) مصدر باب تفعيل و به معناى آزاد كردن برده است . و كلمه (رقبه ) به معناى گردن است ، و ليكن استعمال آن مجازا در نفس انسان مملوك شايع شده ، آزاد كردن برده را (عتق رقبه ) گفته اند و كلمه :( ديه ) به معناى خونبها است ، يعنى مالى كه از طرف جانى به شخص جنايت شده - اگر عضوى از دست داده باشد - و يا به ورثه او - اگر كشته شده باشد - مى دهند و معناى آيه اين است كه هر كس مومنى را بطور خطائى به قتل برساند بر او واجب مى شود كه برده مومن را آزاد كند و خونبهائى هم به اهل مقتول بدهد، مگر آنكه اهل مقتول خونبها را به وى صدقه دهند و خلاصه او را از دادن خونبها عفو نمايند، كه در اينصورت ديگر دادن ديه واجب نيست .

فان كان من قوم عدو لكم ...

ضمير در(كان - بوده ) باشد به مومن مقتول بر مى گردد و منظور از قومى كه عدو شما باشند همان كفارى است كه سر جنگ با مسلمانان داشتند و معناى آيه اين است كه اگر آنكه كشته شده و به خطا كشته شده ، خودش مومن و ورثه و اهلش كفار حربى باشند، از او ارث نمى برند و چون ارث نمى برند خونبها ندارند.

و ان كان من قوم بينكم و بينهم ميثاق ...

بطورى كه از سياق بر مى آيد در اين جمله نيز ضمير در (كان ) به مومن مقتول بر مى گردد و كلمه ( ميثاق ) به معناى مطلق عهد است ، چه عهد ذمه و چه هر عهدى ديگر و معناى آيه اين است كه :(اگر مومن مقتول از قومى باشد كه بين ش ما و بين ايشان عهدى برقرار است واجب است ديه را بپردازد و برده اى را آزاد كند و اگر مساله ديه را جلوتر از آزاد كردن برده ذكر كرد، براى اين بود كه تاكيد در جانب ميثاق را رعايت كرده باشد.

فمن لم يجد فصيام ...

نزديك ترين معنا با لفظ اين جمله اين است كه بگوئيم : كسى كه نمى تواند برده اى آزاد كند واجب است دو ماه پشت سر هم روزه بگيرد).

توبة من اللّه ...

يعنى اين حكم (كه گفتيم واجب است روزه بگيرد) بازگشت و عطف توجهى و عطف رحمتى است از ناحيه خداى تعالى درباره كسى كه نمى تواند برده آزاد كند، و اين بازگشت خدا منطبق با تخفيف است در نتيجه اين حكم تخفيفى است كه از ناحيه خداى تعالى در حق افرادى كه استطاعت مالى ندارند.

البته احتمال اين هم دارد كه كلمه (توبه ) قيدى باشد كه به همه مطالب آيه شريفه راجع باشد و معنا چنين باشد: اينكه : كفاره براى قاتل خطائى واجب شد، خو د تو به عنايتى است از ناحيه خداى تعالى به قاتل ، در مورد آثار شومى كه بطور قطع گريبانش را خواهد گرفت و آن آثار عبارت است از همان روزه و آن خونبها، پس مسلمانها خود را ضبط كنند و بى محابا و به آسانى به كشتن مردم مبادرت نكنند، همچنانكه در آيه شريفه :( و لكم فى القصاص حيوة )، قصاص را مايه حيات جامعه دانسته .

آزادى نوعى حيات ، و بردگى نوعى قتل است

تهديد سخت به خلود در آتش درباره كسى كه مؤمنى را عمدا بكشد

و همچنين اين حكم توبه ، برگشتى است از ناحيه خداى تعالى براى مجتمع و عنايتى است به آنان چون با اجراى اين دستور رفته رفته عدد بردگان جامعه كمتر و عدد آزادها بيشتر مى شود، اگر يك نفر از آنان به خطا كشته شده ، يك نفر به عدد احرارشان افزوده مى شود و ضرر مالى هم كه به اهل مقتول رسيده ، بوسيله ديه اى كه به آنان تسليم مى شود جبران مى گردد.

از اينجا روشن مى شود كه اسلام آزادى را نوعى حيات ، و بردگى را نوعى قتل مى داند و نيز حد وسط از بها و منافع وجود يك فرد انسان را همان ديه كامله (يعنى هزار دينار و يا صد شتر و ياده هزار درهم ) مى داند كه ان شاء اللّه در مباحث آينده اين معنا را روشن مى سازيم.

و اما تشخيص اينكه كشتن در چه شرايطى عمدى است ؟ و چه وقت خطائى است ؟ و اينكه ديه چقدر است ؟ و اهل مقتول كه ديه را بايد به آنان داد چه كسانيند ؟ و ميثاق كه اگر باشد خونبها به اهل مقتول داده مى شود و اگر نباشد داده نمى شود چگونه ميثاقى است ؟ پاسخ همه اينها به عهده سنت است نه به عهده فن تفسير، كسانى كه مى خواهند به اين مسائل آگاه شوند بايد به كتب فقه مراجعه نمايند.


تفسير الميزان

❇️مجازات قتل خطا



🌱و هيچ مؤمني حق ندارد مؤمني [ديگر] را بكُشد، مگر به خطا [=اشتباه] و هركس مؤمني را به خطا بكشد، پس بايد اسير مؤمني را آزاد سازد و [علاوه بر آن] خون بهايي به خانوادة او بپردازد، مگر آن كه [بزرگوارانه] گذشت نمايند.... پس كسي كه [برده‌اي] نمي‌يابد [يا پولي براي اين كار ندارد]، در اين صورت بايد دو ماه پي در پي روزه بدارد. اين [تخفيف، شرط] بازگشتي از سوي خدا [جهت توبه‌پذيري و رضايت رحمت اوست] و خدا بسيار داناي حكيم است.نساء:92

🔷به نظر مي‌رسد اسير جنگي را از آن روي رقبه گفته‌اند كه آزاد و رها نيست و از او مراقبت مي‌شود تا نگريزد. آزاد كردن اسير با جملة «تَحْرِيرُ رَقَبَهٍ» 5 بار در قرآن تكرار شده است كه 3 مورد آن در همين آيه و همواره مشروط به مؤمن بودن اسير است. در 2 مورد ديگر (مائده 89 (5:89) و مجادله 3 (58:3) ) شرط ايمان ذكر نشده است. منظور از اسير مؤمن، مسلماني خودي است كه به اسارت دشمن درآمده باشد. بديهي است در حالت جنگ آزاد كردن اسير به تقويت جبهة دشمن منجر مي‌شود. اما دو مورد ديگر، در شرايط صلح و مربوط به اسيران دشمن است.

🔷دو ماه روزه پي در پي تمريني است براي تقويت اراده در مراقبت از جانِ بي‌گناهان و در پرهيز از بي‌احتياطي و خطاكاري. هر جريمه‌اي حكمتي دارد، وگرنه خدا با كسي سر خصومت ندارد.

❓مجازات بر خطا چرا؟
خطاكار با قتل غيرعمد، كه ناشي از بي‌دقّتي و سهل‌انگاري و خطا بوده، چراغ عمري را خاموش و روح خود را تيره كرده است. توبه از سوي خدا (تَوْبَهً مِّنَ الله)، پرتو رحمتي است براي زائل كردن آن تيرگي.
📚تفسير بازرگان

قتل بر سه نوع است:

1. قتل عمد محض. آن عبارت از اين است كه انسان عاقل و بالغ، ديگرى را بدون واسطه و از روى عمد بكشد؛ مثلا او را ذبح كند، يا خفه‌اش سازد و يا سبب قتل او را فراهم نمايد؛ از قبيل اينكه غذاى او را به سمّ آلوده كند و يا او را از خوردن غذا منع كند تا وقتى كه بميرد. هرگاه قاتل و مقتول از لحاظ دين و آزادى برابر باشند و قاتل پدر مقتول نباشد، ولىّ مقتول مخيّر است كه قصاص كند و قاتل را بكشد و يا از وى ديه بگيرد، البته به شرط اينكه قاتل هم به دادن ديه راضى شود. بنابراين ولىّ مقتول، در قتل عمد ميان قصاص و گرفتن ديه مخيّر است و اگر ديه را انتخاب كند، در اين صورت قاتل مخيّر است كه خود را در معرض قصاص قرار دهد و يا ديه را بپردازد.

بنابراين، نه ولىّ دم مى‌تواند قاتل را به پرداخت ديه مجبور كند، نه قاتل مى‌تواند ولىّ دم را به قبول آن مجبور سازد. ديۀ شرعى، هزار دينار، يعنى معادل سه كيلو و پانصد و بيست و نه گرم طلاست.

2. قتل شبه عمد. و آن اينكه قاتل در فعل خود تعمّد داشته باشد و در قصدش خطا كرده باشد؛ نظير كسى كه كودك را به قصد ادب كردن بزند و او بميرد. اين نوع قتل موجب ديه مى‌شود، نه قصاص. ديۀ اين قتل نيز همانند قتل عمدى هزار دينار است. ما دربارۀ قتل عمد و شبه عمد در تفسير آيات 178-179 از سورۀ بقره در جلد اوّل سخن گفتيم.

3. قتل خطاى محض. و آن عبارت است از اينكه قاتل هم در فعل و هم در قصدش خطا كرده باشد؛ مثل‌اينكه شخصى تيرى به‌سوى حيوانى پرتاب كند و اين تير به انسانى اصابت كند؛ چرا كه قاتل نه قصد كشتن اين انسان را داشته و نه قصد تيراندازى به‌سوى او را. و همين نوع قتل، مقصود و سخن خداى تعالى است: «وَ مَنْ‌ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ دِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلىٰ أَهْلِهِ إِلاّٰ أَنْ يَصَّدَّقُوا». هم كتاب و هم سنت دلالت دارد كه اگر كسى عمدا مؤمنى را بكشد بايد به عنوان كفاره، بنده‌اى را آزاد كند، دو ماه متوالى روزه بگيرد و شصت مسكين را طعام بدهد. بنابراين، قاتل ميان اين سه نوع كفاره جمع مى‌كند و اين را اصطلاحا كفارۀ جمع مى‌نامند.

اگر قتل خطايى و يا شبه عمد باشد، بايد قاتل يك نفر بنده آزاد كند و اگر توان آن را نداشت دو ماه متوالى روزه بگيرد و اگر نتوانست، شصت مسكين را طعام بدهد.

ديۀ قتل خطايى را «عاقله» مى‌پردازد. عاقله عبارتند از: خويشاوندان پدرى قاتل كه بالغ، عاقل و ثروتمند باشند؛ همانند برادران، عموها و فرزندان ذكور آنها، نه فرزندان اناث. مقدار ديه، هزار دينار است. ديه حق اولياى مقتول مى‌باشد؛ اگر بخواهند آن را از قاتل مى‌ستانند و اگر بخواهند آن را از ذمۀ او ساقط مى‌كنند. و به اين موضوع، اين جمله از سخن بارى تعالى اشاره دارد: «إِلاّٰ أَنْ يَصَّدَّقُوا».

فقها گفته‌اند: كفّاره ازآن‌جهت بر قتل خطايى واجب شد كه از تقصير و كوتاهى در امور مانع شود و مردم را به احتياط در همۀ امور تشويق كند. اما ديه بر عاقله ازآن‌جهت واجب شده كه به كسى كه از روى اشتباه مرتكب قتل شده است، ارفاق شود و قصاص بر كسى كه عمدا كسى را مى‌كشد، بدان سبب واجب شده است كه وى به جهت ارتكاب عمدى فعل حرام تنبيه شود.

فَإِنْ كٰانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ‌. مراد از «قَوْمٍ عَدُوٍّ» كفّار محارب است و ضمير «هو» به مقتول برمى‌گردد. معناى آيه اين است كه اگر شخص مسلمان، فردى را به اين اعتقاد كه او كافر است، كشت، آن‌گاه آشكار شد كه وى مسلمان بوده و در ميان قوم كافر خود زندگى مى‌كرده است، در اين صورت، تنها بر قاتل واجب است كه بنده‌اى را آزاد كند و ديه از وى ساقط مى‌شود؛ زيرا فرض برآن است كه قوم مقتول كافرند و اگر ديه به آنها داده شود، در جنگ با مسلمانان تقويت مى‌شوند.

وَ إِنْ كٰانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ مِيثٰاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلىٰ أَهْلِهِ وَ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ‌ لَمْ يَجِدْ فَصِيٰامُ شَهْرَيْنِ مُتَتٰابِعَيْنِ‌؛ يعنى اگر مسلمانى كه خطايى كشته شده از قومى باشد كه كافر غير محاربند؛ زيرا پيمان صلح با مسلمانان امضا كرده‌اند، در اين صورت، بايد ديه مقتول به اهلش داده شود، زيرا آنان با وجود كافر بودن، در چنين وضعيتى از لحاظ وجوب ديه، حكم مسلمانان را دارند.

تفسير كاشف