ترجمه تدبر و فهم سوره غافر: نكات تفسيري سوره مومن


غافر:7 ،مفهوم استغفار فرشتگان براي مومنين چيست؟

الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ

آنهائی [=فرشتگانی] که عرش [=نظام مديريت جهان] را حمل مي‌کنند، و آنان که پيرامون آنند [=فرشتگانی که در مرتبه پائين‌ترند] دائماً به حمد پروردگارشان تسبيح مي‌کنند [=ستايشگرانه مشغول کاری مثبت و کمال آفرين‌اند] و به او ايمان دارند و برای کسانی که ايمان آورده‌اند [عملا با نقش تعالي‌بخش خود] طلب پاکی [از عيب و نقص و نيل به کمال] مي‌کنند [و به زبان تکوينی مي‌گويند:] پروردگارا، تو با رحمت و دانش بر همه چيز احاطه يافته‌اي، پس کسانی را که توبه [=بازگشت به تو] کرده و از راه [توحيدي‌ات] تبعيت کرده‌اند، بيامرز [=از آثار گناه پاکيزه کن] و از عذاب دوزخ محفوظ‌شان دار. 7
______________

7- اين دعای فرشتگان، در واقع نقش نيروهای کليدی جهان هستي، که ارکان جهان بر دوش آنان است، و نيز نيروهای زير مجموعه و فرعی را، به زبانی قابل فهم ما بيان مي‌کند و نشان مي‌دهد همه نيروهای ذي‌شعور جهان، به تعبير قرآن ملائک ، همچون اساتيد يک دانشگاه و آسيستان‌های آنها نسبت به دانشجويان، مأمور رشد و کمال بخشيدن به آدمی و پاک و پيراسته کردن او از انواع معايب‌اند.
در اين آيه از استغفار آنها برای توبه و تبعيت‌ کنندگان راه توحيد و در آيه 5 سوره شوری از استغفار آنها برای همه اهل زمين سخن گفته است.

تفسير عبدالعلي بازرگان


حاملان عرش و اطرافيان آن چه كسانى هستند؟

الَّذِينَ يحْمِلُونَ الْعَرْش وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسبِّحُونَ بحَمْدِ رَبهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ...

پاسخ 1:

خداى سبحان در اين آيه و در هيچ جا از كلام عزيزش معرفى نفرموده كه اين حاملان عرش چه كسانى هستند؛ آيا از ملائكه اند؟ يا كسانى ديگر؟ ولى عطف كردن جمله ((و من حوله (( بر حاملان عرش ، اشعار دارد بر اينكه حاملان عرش هم از ملائكه اند: چون در آيه ((و ترى الملائكة حافين من حول العرش (( تصريح دارد كه طواف كنندگان پيرامون عرش از ملائكه اند.

پس نتيجه مى گيريم كه حاملين عرش نيز از اين طايفه اند.

و ما در جلد هشتم اين كتاب گفتار مفصلى پيرامون معناى عرش ‍ گذرانديم .

و با در نظر داشتن آن بحث معناى جمله ((الّذين يحملون العرش و من حوله (( چنين مى شود: آن ملائكه اى كه حامل عرشند، عرشى كه تمامى اوامر و همه احكام الهى از آنجا صادر مى شود اوامر و احكامى كه با آنها امور عالم تدبير مى شود، و نيز آن ملائكه اى كه پيرامون عرشند، يعنى مقربين از ملائكه ، چنين و چنان مى كنند.

((يسبحون بحمد ربهم (( - يعنى خدا را منزه مى دارند، در حالى كه اين تنزيهشان همراه با ثناى پروردگارشان است . پس ملائكه ، خداى تعالى را از هر چيز كه لايق ساحت قدس او نيست ، و از آن جمله شريك داشتن در ملك ، منزه مى دارند و بر فعل او و تدبيرش ثنا مى گويند.

تفسير الميزان

پاسخ2:

در هر صورت در اين آيات سه دسته مورد نظرند: 1ـ حاملان عرش كارگزارى

2ـ اطرافيان عرش كه كل معصومان، و شايستگانى همچون معصومانند، كه كلا كارگزاران فرعى ربانى مى باشند، چنانكه آياتى مانند "و يرسل عليكم حفظه..." (6:61) و "يحفظونه من امرالله" (13:11) كه خداى جهان نگهبانانى براى نگهداشت مكلفان گسيل داشته، و هم اينانند كه در آيه مورد بحث و (39:75)، چنانكه گذشت، "الذين يحملون العرش" شامل تمامى كارگزاران اصلى و فرعى ربانى اعم از آدميان ، فرشتگان و جنيان مى باشد، ولى در (69:17) حاملان عرش را هشت تن معين فرموده: "و يَحْمل عرشَ رّبِكَ فوقهم يومئذ ثمانيةٌ" كه بر حَسَب رواياتى چند (اربعة من الاولين و اربعة من الاخرين) هستند، «اولين»: حضرت نوح، ابراهيم، موسى و عيسى(عليهما السلام)هستند و «آخرين»: پيامبر اسلام امير المؤمنين على و حسنين(عليهما السلام) مى باشند و ائمه نه گانه ديگر از اين حاملين دوم عرش اند، كه همگان وحدت دارند
و 3 ـ "الذين آمنوا" كه مورد استغفارند.

تفسير فرقان

مراد از ((سيئات (( كه ملائكه درخواست حفظ مؤمنين را از آنها كرده اند،چيست؟

پاسخ 1:

و به هر حال مراد از ((سيئات (( كه ملائكه درخواست حفظ مؤمنين را از آنها كرده اند، هراسها و شدايدى است كه در روز قيامت همه با آن مواجهند، نه عذاب جهنم ، تا جمله ((و قهم عذاب الجحيم (( و جمله ((و قهم السيئات (( دو جمله تكرارى شود.

بعضى گفته اند: مراد از ((سيئات (( خود آن گناهانى است كه در دنيا واقع مى شود، و كلمه ((يومئذ(( هم اشاره به دنيا است و معناى جمله اين است كه : پروردگارا مؤمنين را به توفيق خود در دنيا از ارتكاب گناهان حفظ فرما.

ولى اين تفسير صحيح نيست ، چون سياق مؤيد آن است كه مراد از كلمه ((يومئذ : امروز(( روز قيامت باشد همچنان كه جمله ((و قهم عذاب الجحيم (( در آيه هفتم و جمله ((و ادخلهم جنات عدن (( در آيه هشتم نيز شاهد بر اين است كه گفتگو در اين سياق درباره روز قيامت است ، پس حق اين است كه مراد از كلمه ((سيئات (( هول و هراسها و شدايدى است كه در روز قيامت براى مردم ظهور مى كند.

ترجمه تفسير الميزان جلد 17 صفحه 468

پاسخ2:

حفظ از بدی ها و بخشش سيئات مؤمنين تقاضای فرشته ها از خدای سبحان

﴿وَ قِهِمُ السَّيِّئات﴾؛ خدايا اينها را از زشتي‌ها و بدي‌ها حفظ کن! چون سياق درباره آخرت است، سيئات يعني کيفر اعمال بد؛ اگر يک کار ناشايستي در دنيا کردند، اين‌طور نباشد که حالا شما از اينها صرف نظر نکني. اينها نه تنها معصوم نيستند، عادل هم نيستند، چون همه مؤمنين که عادل نيستند، بالاخره غفلتي، سهوي، نسياني، اشتباهي، عيبي و نقصي هست، خدايا از اينها بگذر و اينها را حفظ کن، براي اينکه هر کس که تو آنها را از سيئات باز داشتي و امروز با رحمت خاصّه مورد رحمت الهي است ﴿فَقَدْ رَحِمْتَهُ﴾، اين فوز عظيمي است که نصيب اينها مي‌شود که بايد اين محبت را بکنيد و انجام دهيد؛ اين خواسته گروه اول؛ يعني حاملان «عَرش» است و هم خواسته گروه دوم است؛ يعني «حافين حول العرش» يا همان عرش‌مداران است. هم حاملان عرش و هم عرش‌محوران هستند که براي مؤمنين چنين دعايي مي‌کنند!


تفسير تسنيم

مراد از دعاي ملايكه براي ورود فرزندان و همسران مومنين به بهشت چيست؟ ايا فرزندان ناصالح را هم شامل ميشود؟

پاسخ 1:
رَبَّنَا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّتِ عَدْنٍ الَّتى وَعَدتَّهُمْ ...

در اين آيه مجددا نداى ((ربنا(( را تكرار كردند تا عطوفت الهى را بيشتر برانگيزند. و مراد از وعدهاى كه خداى تعالى داده ، وعده هايى است كه به زبان انبيايش و در كتب آسمانياش داده است .

((و من صلح من ابائهم و ازواجهم و ذرياتهم (( - اين جمله عطف است بر محل ضميرى كه در جمله ((ادخلهم (( است ، و مراد از ((صلاحيت ((، صلاحيت براى داخل بهشت شدن است . و معناى جمله چنين است : پروردگارا و هر كس از ايشان و پدران و همسران و فرزندان ايشان كه صلاحيت داخل شدن بهشت را دارند، داخل بهشت هاى عدن بفرما.

اين نكته از سياق آيات به خوبى معلوم است كه استغفار ملائكه براى عموم مؤمنين است و نيز معلوم است كه مؤمنين را دو قسمت كردند: يكى آن مؤمنينى كه خودشان توبه كرده و راه خدا را پيروى كردند كه خدا هم وعده جنات عدن به ايشان داده . و قسم دوم آن مؤمنينى كه خودشان چنين نبوده اند و ليكن صلاحيت داخل شدن در بهشت را دارند و ملائكه قسم اول را متبوع و قسم دوم را تابع آنان خواندند.

از اين تقسيم برمى آيد طايفه اول اشخاصى هستند كه در ايمان و عمل كاملند، چون مقتضاى حقيقت معناى ((الّذين تابوا و اتبعوا سبيلك (( همين است ، لذا اول اين طايفه را ذكر كردند و از پروردگار خود خواستند تا ايشان را بيامرزد و وعده بهشت عدنى كه به ايشان داده در حقشان منجز فرمايد.

و طايفه دوم در مقام و منزلت پايينتر از طايفه اولند. كسانى هستند كه ايمان و عمل صالح خود را به حد كمال نرسانده اند و ايمانى ناقص و ضعيف دارند و عملى زشت . ولى به طايفه اول منسوبند، يا پدر و يا فرزند و يا همسر آنهايند لذا سپس اين طايفه را ذكر كرده و از خداى تعالى درخواست كرده اند كه اين طايفه را هم به طايفه اول كاملين در ايمان در جنات عدن ملحق نموده ، و از بديها حفظشان فرمايد.

بنابراين بيان ، آيه شريفه مورد بحث در معناى آيه ((و الّذين آمنوا و اتبعتهم ذريتهم بايمان الحقنا بهم ذريتهم و ما التناهم من عملهم من شى ء(( خواهد بود، با اين تفاوت كه آيه مورد بحث دامنه شمولش ‍ وسيع تر است ، چون شامل پدران و همسران نيز مى شود، به خلاف آيه سوره طور كه تنها شامل ((ذريات (( مى شود، و از نظر ديگر نيز وسيع تر است ؛ چون در آيه سوره طور ايمان ذريه قيد شده و در آيه مورد بحث صلاحيت ذريه و آبا و ازواج ، و صلاحيت اعم از ايمان است .

ترجمه تفسير الميزان جلد 17 صفحه 470

پاسخ 2:

در آيه (8) مراد از «ازواجهم» همسران شايسته اند، چه زنان براى شوهرانشان، و چه شوهران براى زنانشان، زيرا احياناً اينان و گاه آنان محور ايمانند، و سپس همسرانشان در حاشيه آنان داراى ايمانند، و نيز همسانانشان كه پيروانشان مى باشند، كه از لحاظ جنسى ازواج آنها نيستند، بلكه از نظر ايمانى ازواجند كه اينحا در كل مقصود از «ازواجهم» همپايه ها و پيروان ايمانى اند.

«ذرياتهم» هم به معنى پيروان ديگر ايمانى آنان است، چه از بستگان آنها و چه از ديگران، زيرا ايمان در كل ابعادش حَسَب و نَسب نمى شناسد، بلكه خودش بهترين حَسَب و نَسب است،

تفسير فرقان


غافر:10

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَكْبَرُ مِن مَّقْتِكُمْ أَنفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمَانِ فَتَكْفُرُونَ

سئوال: منظور از اينكه خشم كفار بيش از خشم خداوند بوده، چيست؟

پاسخ 1:

آنها که کفر ورزيدند [در دوزخ] ندا داده مي‌شوند که خشم خدا، بي‌ترديد از خشم شما [نسبت به پيامبر و مؤمنين]، آنگاه که به ايمان دعوت مي‌شديد و انکار مي‌کرديد، سخت‌تر است.

عبدالعلي بازرگان

پاسخ 2:

ظاهر اين آيه و آيه بعدش اين است كه : ندايى كه در اين آيه حكايت مى كند، ندايى است كه كفار در آخرت و بعد از داخل شدن در آتش به آن نداء مى شوند. آن هنگامى كه عذاب كفر خود را مى چشند و مى فهمند كه كفرشان در دنيا در حقيقت خشم گرفتن بر خودشان بوده است ، آن روزى كه از طرف انبيا دعوت مى شدند به سوى ايمان و آن دعوت را مسخره مى كردند، به دست خود اين آتش را براى خود افروختند و خويشتن را به هلاكت دايمى دچار كردند.

در آن روز از جانب خداى سبحان اين ندا را مى شنوند: سوگند مى خورم كه شدت خشم خدا براى شما خيلى بزرگتر و بيشتر از شدت خشمى است كه خودتان بر خود گرفتيد، آن هنگام كه دعوت مى شديد - اگر مضارع آورده به اعتبار حكايت حال گذشته معناى گذشته را مى دهد - به سوى ايمان ، يعنى انبيا شما را بدان دعوت مى كردند، و شما كفر مى ورزيديد.

ترجمه تفسير الميزان جلد 17 صفحه 474

پاسخ 3:


«خشم بر خویشتن» یعنی چه؟
با توجه به آیه 10 پس از پدیدار شدن قیامت، پرده از جلوی چشم¬های کافران کنار می¬رود و آنها می¬بینند که موقعیت جهنمی بودن را خودشان برای خویش بوجود آورده¬اند و بر خویش خشمناک می¬شوند و رفتارهای شخص خشمناک را علیه خویش بروز می¬دهند، مثلاً خودشان را می¬زنند، یا به خویش دشنام می-دهند و غیره.

تفسير اقاي گنجه اي


كلمات كليدي: تدبر فهم سوره غافر مومن تفسير

ترجمه تدبر و فهم سوره مومن: نكات تفسيري سوره غافر



معناى اينكه خداى تعالى رفيع الدرجات است



مفسرين براى جمله ((رفيع الدرجات (( معانى مختلفى ذكر كرده اند: بعضى گفته اند: معنايش ((رافع الدرجات (( است ، يعنى او درجات انبياء و اولياء را در بهشت بالا مى برد. و بعضى ديگر گفته اند: رافع آسمانهاى هفت گانه اى است كه ملائكه از آن آسمانها به سوى عرش خدا بالا مى روند.

و بعضى گفته اند: معنايش اين است كه نردبانهاى صعود به سوى عرشش ‍ رفيع و بلند است . بعضى ديگر گفته اند: اصلا معناى تحت اللفظى آن منظور نيست ، بلكه اين جمله كنايه است از رفعت شان و سلطنت خداى تعالى .

ولى آنچه با دقت از آيه شريفه استفاده مى شود اين است كه : اين آيه و آيه بعدش ملك خدا بر خلقش را توصيف مى كند به اين بيان كه خداى تعالى داراى عرشى است كه زمام تمامى امور مخلوقات در آنجا جمع مى شود و اوامر راجعه به خلق از آنجا نازل مى شود، البته آن مقام هم ، بر حسب مراتبى كه در خلق خدا هست ، داراى مراتبى و درجاتى است متعالى ، و شايد آن مراتب عبارت باشد از آسمانها كه در كلام مجيدش ‍ به عنوان مسكن ملائكه معرفى شده كه امر خدا از عرش به سوى ايشان نازل مى شود و همين آسمان هايند كه بين مردم و عرش خدا حائل شده اند.

آنگاه مى فرمايد: روزى - كه همان روز تلاقى و ديدار باشد - فرا خواهد رسيد كه در آن روز ديگر حجابى بين خدا و مردم نمى ماند، روزى است كه از جلو چشم و بصيرت مردم كشف غطا مى شود و پرده ها كنار زده مى شود و در همان روز است كه به دست خدا آسمانها در هم پيچيده مى گردد و عرش خدا براى مردم هويدا مى شود، آن روز براى همه روشن مى شود كه تنها حاكم بر هر چيز او بوده و ملكى جز ملك او نيست ، در چنين روزى او در بين مردم حكم مى كند.

پس مراد از ((درجات (( بنابراين بيان ، درجاتى است كه از آنجا به سوى عرش خدا بالا مى روند و آن وقت جمله ((رفيع الدرجات ذو العرش (( كنايه استعارى است از بلندى عرش ملك خدا، از افق خلق و غايب بودن آن از خلق قبل از قيامت ، آنهم غايب بودن به درجاتى بس ‍ رفيع و مسافتى بس دور


وجه تسميه روز قيامت به يوم التلاق

((لينذر يوم التلاق (( - منظور از ((يوم التلاق (( روز قيامت است . و بدين جهت آن را به اين نام ناميده كه در آن روز خلايق يكديگر را ملاقات مى كنند، و يا خالق و مخلوق بهم بر مى خورند، و يا اهل آسمان و زمين با هم تلاقى مى كنند، و يا ظالم و مظلوم به يكديگر مى رسند، و يا در آن روز هر كسى به عمل خود مى رسد البته براى هر يك از اين وجوه قائلى هست .

و ممكن است قول دوم را يعنى تلاقى خالق و مخلوق را به مضمونى كه مكرر در قرآن آمده تأييد كرد و آن مضمون عبارت از همين است كه روز قيامت مردم پروردگار خود را مى بينند. يكى از آيات كه اين مضمون را خاطر نشان مى سازد آيه ((بلقاء ربهم لكافرون (( است .

يكى ديگر آيه ((انهم ملاقوا ربهم (( است و يكى ديگر آيه ((يا ايّها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه (( است . و معناى لقاء اين است كه : در آن روز تمامى سببهايى كه در دنيا مردم را به خود مشغول مى كرد از كار مى افتند و در آن روز اين حقيقت فاش و روشن مى شود كه تنها حق مبين خداست ، و در آن روز حقيقت هر كسى نيز براى خدا بروز مى كند

منظور از اينكه مردم در روز قيامت بارز و ظاهر هستند، چيست؟

يَوْمَ هُم بَرِزُونَ لا يخْفَى عَلى اللَّهِ مِنهُمْ شىْءٌ ...

اين آيه شريفه كلمه ((يوم التلاق (( را تفسير مى كند، مى فرمايد: يوم التلاق روزى است كه باطن مردم ظاهر مى شود. و معناى بروز مردم براى خدا اين نيست كه خدا در دنيا از باطن مردم خبر نداشت ، و در آن روز خبردار مى شود، بلكه معنايش اين است كه : مردمى كه در دنيا به خاطر اشتغال به سببهاى موهوم از معرفت پروردگارشان محجوب بودند و متوجه نبودند كه ملك خدا بر آنها احاطه دارد و تنها حاكم بر آنان خداست ، و يگانه در ربوبيت و الوهيت است ، روز قيامت به خاطر از كار افتادن آن سببهاى موهوم اين معانى برايشان بروز مى كند.

پس جمله ((يوم هم بارزون (( اشاره است به از بين رفتن هر سببى كه در دنيا حاجب و مانع از درك حقايق بود. و جمله ((لا يخفى على اللّه منهم شى ء(( تفسير همان بروز براى خداست و معناى آن را توضيح مى دهد، و مى فهماند كه دلها و اعمالشان همه زير نظر خدا بوده ، ظاهر و باطنشان براى خدا ظاهر بوده و آنچه به ياد دارند و آنچه فراموش ‍ كرده اند، همه براى خدا مكشوف و هويداست


منظور از اينكه در روز قيامت ، قلبها به گلوگاه ميرسد چيست؟

أَنذِرْهُمْ يَوْمَ الاَزِفَةِ إِذِ الْقُلُوب لَدَى الحَْنَاجِرِ كَظِمِينَ ...


كلمه ((آزفه (( از اوصاف روز قيامت ، و به معناى نزديك است . پس ‍ معناى اين جمله آن است كه مردم را از روز نزديك انذار كن ، و اين معنا يعنى نزديك بودن قيامت در آيه ((انهم يرونه بعيدا و نريه قريبا(( نيز آمده .

((اذا القلوب لدى الحناجر(( - ((حناجر(( جمع ((حنجره (( به معناى سر حلق است . اين جمله كنايه است از نهايت درجه ترس ، گويا كار مردم از شدت وحشت به جايى مى رسد كه گويى دلهايشان از جاى خود كنده مى شود و تا حنجره بالا مى آيد. و كلمه ((كاظمين (( اسم فاعل از ((كظم (( است و ((كظم (( به معناى شدت اندوه است .


االلَّهُ يَقْضى بِالْحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لا يَقْضونَ بِشىْءٍ ...


اين جمله حجت ديگرى است بر يگانگى خداى تعالى در الوهيت ، كه آن را بعد از داستان انحصار ملك در خدا در روز قيامت ، نيز بعد از ذكر اينكه خدا ((خائنة الاعين (( را مى داند، آورده ، تا آن دو جمله مقدمه براى جمله مورد بحث بوده باشند.

و حاصل اين حجت آن است كه : يكى از لوازم ضرورى و بديهى الوهيت اين است كه اله بايد در بندگان خود و در بين آنان به حق داورى كند و خداى سبحان در قيامت در بين خلقش به حق داورى مى كند، اما خدايانى كه شما مشركين اتخاذ كرده ايد، هيچ حكمى نمى كنند، نه به حق و نه به باطل ؛ براى اينكه اين آلهه خود مملوك خدايند، و هيچ چيز را مالك نيستند.

تفسير الميزان

غافر:15

رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ

ـ [آن خدائی که] بالا‌برنده درجات [بندگان مخلص] و صاحب عرش [=ستاد تدبير جهان هستی] است، روح [=وحی] را که از امر اوست، بر هر يک از بندگانش که بخواهد [=مصلحت بداند] القاء مي‌کند تا [مردم را] به روز ملاقات [با نتایج عملشان] هشدار دهد.

غافر:18

وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِمِينَ مَا لِلظَّالِـمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَلَا شَفِيعٍ يُطَاعُ

آنها را به روزِ نزديک 12 [=قيامت] هشدار ده، آنگاه که دل‌ها [گوئی] از شدت تنگنای 13 حادثه به گلوگاه مي‌رسد! [در آن روز] ستمگران را هيچ دوست مهربان يا واسطه‌ای که شفاعتش پذيرفته گردد نيست.

_____________

12- «آزِفـَه» يکی از نام‌های آخرت است که علاوه بر اين آيه، در آيه 57 سوره نجم (53:57) نيز آمده است. در سوره معارج [آيات 6 (70:6) و 7] هم آمده است که منکران قيامت را بسی دور مي‌بينند، اما ما آن را نزديک مي‌بينيم! نام آزفه بر همين نزديک و قريب‌الوقوع بودن قيامت دلالت مي‌کند که به سرعت و شتاب نزديک مي‌گردد، و مؤمنين راستين شايسته است عمر فراخ و طولانی را بسی تنگ و زودگذر بشمارند.


13- کاظمين از ريشه «کَظْم»، وصف حال کسی است که غضب يا غم و غصه خود را در درون حبس مي‌کند و مانع بروز و بيرون ريختن آن مي‌شود. احساسی است از آمادگی انفجار درونی و مهار آن به نيروی تقوا [از جهت مثبت] يا ترس و وحشت [از ناچاری]. در اين آيه حالت دوم مورد نظر است که انگار با مشاهده عظمت حادثه قيامت، راه نفس بند مي‌آيد!

تفسير اقاي بازرگان

ترجمه تدبر و فهم سوره غافر: نكات تفسيري از داستان مومن ال فرعون

غافر:24

إِلَى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ كَذَّابٌ

به سوی فرعون و هامان و قارون، 16 ولی [آنها] گفتند: [موسی] جادوگر دروغ‌پردازی است.

______________

16- اين سه شخصيت منحرف هر يک نماد طغيان در يک بُعد بودند؛ فرعون با ادعای خدائي‌اش، نماد طغيان دينی و فريب اعتقادي، هامان وزير يا فرمانده لشکر فرعون، نماد طغيان قدرت نظامی و بالاخره قارون ثروتمند افسانه‌ای وابسته به دستگاه فاسد فرعون، نماد طغيان مالي. در اين سوره ابتدا از فرعون نام برده و در آخر از قارون. اما در سوره عنکبوت آيه 9 (29:9) - قارون را مقدم بر فرعون ذکر کرده و فساد اقتصادی و اختلاف طبقاتی را در ابتدا قرار داده است. اين سه عنوان ياد آور مثلث به يادماندنی شادروان شريعتی است در: زر و زور و تزوير، تيغ و طلا و تسبيح، مالک و مَلِک و ملا، استعمار و استثمار و استحمار..


غافر:26

وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسَى وَلْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخَافُ أَن يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَن يُظْهِرَ فِي الْأَرْضِ الْفَسَادَ

منظور فرعون از اينكه ميترسم موسي دين شما را تبديل كندچه بود؟

پاسخ 1:
و فرعون گفت: بگذاريد 18 موسی را بکشم تا پروردگارش را [به ياری] بخواند [و معلوم شود تکيه‌گاهی ندارد]. من مي‌ترسم دين، شما را دگرگون 19 سازد يا در اين سرزمين فسادی 20 پديد آورد!
______________

18- ذرونی يعنی مرا رها کنيد و به حال خود گذاريد. اين سخن بر اين نکته دلالت مي‌کند که گويا کسانی فرعون را توصيه به مدارا و مذاکره با حضرت موسی مي‌کردند که در جواب مي‌گويد: بگذاريد چنين کنم! شايد هم صحنه‌سازی و حفظ ظاهری باشد.


19- اين همان نظامات و قوانينی است که جامعه بر اساس آن اداره شده و مردم مطابق آن «جزا» و کيفر مي‌بينند. تبديل دين، معنای تغيير نظام دارد، اعم از نظام دينی يا سياسي. در آيه 76 سوره يوسف (12:76) ، قانون اساسی حاکم در مصر «دين الملک» ناميده شده است.


20- افساد مقابل اصلاح است و ظهور فساد در مملکت، به هم خوردن نظم و تعادل حاکم است.

پاسخ 2:

در جمله ((انى اخاف ان يبدل دينكم او ان يظهر فى الاءرض ‍ الفساد(( تصميم خود را توجيه و تعليل مى كند، مى گويد: من از موسى بر شما مى ترسم كه مبادا دين و دنياى شما را تباه كند. اما از جهت دين - يعنى پرستش بتها - براى اينكه مى ترسم او دين ديگرى به جاى آن رواج دهد و آن پرستش خداى يگانه است .
و اما از جهت دنيا چون مى ترسم كار او بالا بگيرد و نيرومند شود و پيروانش زياد گشته ، به آسانى سر از اطاعت ما برتابد و كار منجر به مشاجره و جنگ و از بين رفتن امنيت گردد.

تفسير الميزان


مقصود از فرعون از اينكه به وزير خود گفت : يا هامان ابن لى صرحا ابلغ الاسباب ...



كلمه ((صرح (( - به طورى كه صاحب مجمع البيان گفته - به معناى بنايى است كه از چشم بيننده ، هر قدر هم دور باشد پوشيده نماند. و كلمه ((اسباب (( جمع ((سبب (( است كه به معناى هر چيزى است كه به وسيله آن به مقصد و هدف دور خود برسى .

و جمله ((لعلى ابلغ الاسباب (( به منزله تعليلى است براى دستور مزبور، و معنايش اين است كه : اگر به تو دستور مى دهم براى من برج بلندى بسازى ، علتش اين است كه اميدوارم به وسيله آن و با صعود بر بالاى آن به اسباب دست يابم . آنگاه خودش اسباب را تفسير كرده ، به اسباب السموات ، و بر آن متفرع كرده كه : ((فاطلع الى اله موسى (( تا بر خداى موسى مشرف شوم . گويا خواسته بگويد: آن اله كه اين مرد به سوى آن دعوت مى كند، و موسى هم به سوى آن مى خواند، در زمين نيست ، چون در زمين ، غير از من اله ديگر وجود ندارد، پس اگر باشد لابد در آسمان است ، پس برايم برجى بساز، شايد كه من با صعود بر بالاى آن ، به اسباب آسمانى كه نهانى هاى آسمان را كشف مى كند، دست يابم ، و از راه آن اسباب كشف كنم كه اله موسى كجا است ، چون من موسى را دروغگو مى پندارم .

بعضى از مفسرين گفته اند: مراد فرعون اين بوده كه برايش رصد خانه اى بسازند و در آن رصد خانه اوضاع آسمانى را زير نظر بگيرند، باشد كه به اين وسيله به چيزى دست يابد كه با آن بر وجود اله موسى استدلال كند، چون از وسايل زمينى مأيوس شده ، و از اين راه نتوانسته دليلى پيدا كند. و اين توجيه توجيه خوبى است .

به هر حال معناى سخن فرعون هر چه باشد، با هيچ يك از مذاهب وثنيت سازگار نيست و بعيد نيست كه خواسته به اين وسيله مردم را نوميد كند، و يا آنكه اصلا از مذاهب وثنيت آگاهى نداشته - و از ستمگران هر چه بگويى برمى آيد.


سياق آيه اين اشعار را دارد كه يكى از گويندگان اين حرف قارون بوده كه خود از بنى اسرائيل بوده است و اشكالى هم ندارد، چون فرمان به كشتن پسران بنى اسرائيل و زنده نگهداشتن دختران از ناحيه فرعونيان و قبل از دعوت موسى (عليه السلام ) بوده ، و فرمان در اين آيه كه گفتيم قارون هم در آن شريك بوده ، بعد از دعوت موسى و در خصوص ‍ فرزندان مؤمنين به وى بوده است و هيچ مانعى ندارد كه قارون هم در اين فرمان با فرعونيان موافقت كرده باشد، چون او با موسى و مؤمنين عداوت مى ورزيده .

و در اينكه فرمود: ((الّذين امنوا معه (( و نفرمود: ((آمنوا به (( اشاره است به اينكه گروندگان به موسى از آن جناب پشتيبانى هم مى كردند و در دعوتش كمكش مى نمودند.


قَالَ فِرْعَوْنُ مَا أُرِيكُمْ إِلا مَا أَرَى وَ مَا أَهْدِيكمْ إِلا سبِيلَ الرَّشادِ

فرعون در پاسخ گفت : من شما را جز به طريق صواب و مطابق واقع راهنمايى نمى كنم ، و منظورش اين بوده كه بگويد: خودم بدانچه مردم را به سويش راهنمايى ميكنم يقين دارم ، و آن طريقه علاوه بر اينكه برايم معلوم است ، با واقع هم مطابق است ، و اين سخن از فرعون يك فريبكارى و زرنگى عجيبى است

تفسير الميزان

غافر:38

وَقَالَ الَّذِي آمَنَ يَاقَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ

و [بار ديگر] مردی که ايمان آورده بود، گفت: ای قوم من، [به جای فرعون] از من پيروی کنيد تا شما را به راه رشد رهبری کنم. 26
___________

26- در آية 29 فرعون ادعا مي‌کرد من شما را جز به راه رشد رهبری نمي‌کنم [وَمَا أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ الرَّشَادِ] و اينک مؤمن آل فرعون با نفی ادعای او، شجاعانه مردم را دعوت به پيروی از سخن او [نه فرعون] مي‌کند تا رشد کنند [اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ].


تفسير اقاي بازرگان

تفسير تدبر و فهم سوره غافر: نكات تفسيري سوره مومن


غافر:40

مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِـحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ

هر کسی بدی کند، جز همانند آن کيفر نمي‌بيند، ولی هر کس کار شايسته‌ای کند، چه مرد، چه زن، در حالی که مؤمن باشد [و انگيزه ايمانی و نه شخصی، در کار خير داشته باشد] چنين کسانی به بهشت درآيند و در آنجا از روزی بي‌حساب برخوردار گردند.

در اين آيه اشاره اى هم به يكسان بودن زن و مرد در قبولى عمل كرده . و اگر عمل صالح را در تأثيرش مقيد به ايمان كرد، براى اين است كه عمل هر چه هم صالح باشد،

بدون ايمان حبط و بى اجر مى شود، همچنان كه قرآن كريم در جاى ديگر فرموده : ((و من يكفر بالايمان فقد حبط عمله (( و آياتى ديگر نظير آن .

مؤمن آل فرعون در كوتاهترين عبارت ، تمامى اركان دين حق و سبيل رشاد را جمع كرده و آن اين است كه آدمى حياتى دارد پايدار و داراى قرار - بر خلاف حيات ناپايدار دنيا كه در آن حيات به آنچه در دنيا كرده جزا داده مى شود، چه عمل زشتش و چه صالحش . و چون چنين است ، آدمى بايد عمل صالح كند و عمل زشت مرتكب نگردد. و براى مزيد بيان اين را هم اضافه كرد كه اگر كسى عمل صالح كند بدون حساب روزى داده مى شود.



غافر:42

تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ وَأُشْرِكَ بِهِ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَأَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفَّارِ

شما مرا [با توصيه به اطاعت از امر فرعون] به ناديده گرفتن خدا و شرک به او در چيزی که شناختی از [نقش داشتن و تأثير] آن ندارم، 27 دعوت مي‌کنيد و من شما را به [ربوبيت خدای] ابرقدرت آمرزنده دعوت مي‌کنم.

______________

27- درباريان فرعون، مؤمن آل فرعون را به چه چيزی دعوت مي‌کردند که مي‌گويد: «آيا مرا به کفر به خدا و شرک به او در چيزی که بر آن علمی ندارم مي‌خوانيد...؟» جمله «ليس لی به علم» [چيزی که به آن علم ندارم] که با ضمائر مختلف [ليس لک، لکم، لی] جمعاً 8 بار در قرآن تکرار شده است [هود 46 (11:46) و 47، اسراء 36 (17:36) ، حج 71 (22:71) ، نور 15 (24:15) ، عنکبوت 8 (29:8) ، لقمان 15 (31:15) ، غافر 42 (40:42) ] نشان مي‌دهد آدمی تا به چيزی کاملا علم و اطلاع پيدا نکند نبايد از آن پيروی نمايد.
درباريان فرعون مطابق اعتقادات دينی زمان خود که در طول قرن‌ها و بلکه هزاره‌ها شکل گرفته بود به خدايان متعدد باور داشتند ولی بر اين باور خود جز پيروی از عقايد آباء و اجدادی دليلی نمي‌توانستند ارائه دهند. در اينجا مؤمن آل فرعون به جای اثبات بطلان اين عقايد، که تحريک کننده و دشمن برانگيز مشرکان مي‌شد، از بعد مثبت وارد شده و مي‌گويد: «در نقش داشتن اين خدايان علمی بر من حاصل نشده است». قرآن نيز در آيه 36 سوره اسراء (17:36) تأکيد کرده است هرگز از چيزی که بر آن علمی نداری پيروی نکن زيرا چشم و گوش و دل [ابزار شناخت] تو نزد خدا بايد پاسخگو باشد.

تفسير اقاي عبدالعلي بازرگان


لا جَرَمَ أَنَّمَا تَدْعُونَنى إِلَيْهِ لَيْس لَهُ دَعْوَةٌ فى الدُّنْيَا وَ لا فى الاَخِرَةِ ... غافر43


و مفاد آيه اين است كه : مى خواهد حجت اقامه كند بر اينكه آنچه شما مرا به سويش مى خوانيد اله نيست و اين حجت را از اين راه اقامه مى كند كه خدايان شما دعوتى ندارند. و اين خود تأييد كلام سابقش نيز هست ، كه گفت : مرا دعوت مى كنيد براى خدا شريكى بگيرم كه علمى به شركت او ندارم ، چون اگر خدايان مشركين دعوت مى داشتند، مؤمن آل فرعون هم به خدايى آنها علم پيدا مى كرد.

و معناى آيه اين است كه : بروشنى ثابت شد كه آنچه شما مرا به سويش ‍ مى خوانيد و نامش را شريك خداى سبحان مى گذاريد، هيچ دعوتى در دنيا ندارد، چون سابقه ندارد كه پيغمبرى به سوى مردم فرستاده باشد تا مردم را به پرستش او دعوت كند و نيز در آخرت هم دعوتى ندارد، چون احدى از خلق به سوى او برنمى گردد.

بخلاف آن خدايى كه من شما را به سويش مى خوانم كه هم در دنيا دعوت دارد و هم در آخرت و آن خداى سبحان است كه در دنيا انبيا و رسولان متصدى ابلاغ دعوت اويند و از طرف او مبعوثند و از ناحيه او مؤيد به حجتها و معجزاتند و در آخرت هم مردم به سويش باز مى گردند، تا در بينشان فصل قضا كند، همچنان كه درباره دعوت آخرت خودش فرموده : ((يوم يدعوكم فتستجيبون بحمده ((.

اين معنا مسلم و معلوم است كه ربوبيت بدون دعوت در دنيا و نظير آن دعوت در آخرت تمام نمى شود، و چون خدايى كه مؤمن آل فرعون مردم را به سوى او مى خواند، هم دعوت در دنيا دارد و هم در آخرت ، ناگزير اله تنها همو است ، نه آن بتهايى كه مشركين وى را به پرستش او مى خواندند، براى اينكه بتها نه در دنيا دعوت دارند و نه در آخرت ، پس ‍ اله نيستند.


مفهوم جمله معروف افوض امري الي الله چيست؟

اشاره به مقامات سه گانه عبوديت : توكل ، تفويض و تسليم (غافر 44)


((و افوض امرى الى اللّه (( - راغب كلمه ((تفويض (( را به معناى رد دانسته . و بنا به گفته وى تفويض امر به خدا، برگرداندن و واگذارى امر است به او، در نتيجه تفويض با توكل و تسليم قريب المعنى مى شود، چيزى كه هست اعتبارها مختلف است .

و اگر آن را تفويض مى گويند به اين اعتبار است كه بنده خدا آنچه را كه به ظاهر منسوب به خودش است ، به خدا برمى گرداند و حال عبد در چنين وضعى حال كسى است كه بركنار باشد و هيچ امرى راجع به او نباشد و اگر توكلش مى خوانند به اين اعتبار است كه بنده خدا پروردگار خود را وكيل خود مى گيرد، تا هر تصرفى را كه خواست در امور او بكند و اگر تسليمش مى نامند، به اين اعتبار است كه بنده خدا رام و منقاد محض ‍ است در برابر هر اراده اى كه خداى سبحان درباره اش بكند، و هر كارى كه از او بخواهد بدون اينكه هيچ امرى را به خود نسبت دهد، اطاعت مى كند. پس تفويض و توكل و تسليم مقامات سه گانه اى هستند از مراحل عبوديت ، از همه پايين تر و سطحي تر توكل است و از آن دقيق تر و بالاتر تفويض و از آنهم دقيق تر و مهم تر تسليم است


فَوَقَاهُ اللَّهُ سيِّئَاتِ مَا مَكرُوا : حفظ شدن مومن ال فرعون از سيئات يعني چه؟ ايا خداوند مانع كشتن او شد؟


اين جمله تفريع و نتيجه تفويض امور است به خداى تعالى ، مى فرمايد: نتيجه واگذارى امورش به خدا اين شد كه خداى سبحان شر كفار و نقشه هاى شوم آنان را از وى بگردانيد. و در اين جمله اشاره اى هم به اين معنا هست كه كفار نسبت به او قصد سوء داشتند. و ليكن خداى تعالى شر آنها را دفع كرد.

در محاسن به سند خود از ايوب بن حر، از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در ذيل آيه ((فوقيه اللّه سيئات ما مكروا(( فرموده : اين آيه نمى خواهد بفرمايد: خدا نگذاشت آل فرعون آن مرد مؤمن را به قتل برسانند، بلكه بر او حمله كردند و او را كشتند. آيا مى دانيد چه چيز را حفظ كرد! منظور آيه اين است كه خدا او را از اينكه در دينش شكست دهند حفظ فرمود.

مؤلف : در معناى اين روايت روايات ديگرى هست ، و در بعضى از رواياتى كه از طرق اهل سنت نقل شده ، آمده كه : خدا او را از كشتن نجات داد.

و در خصال از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: من تعجب مى كنم از كسى كه از چهار چيز جزع و فزع مى كند و به چهار چيز پناه نمى برد - تا آنجا كه فرمود - و تعجب مى كنم از كسى كه فزع مى كند از اينكه مبادا دشمن به او مكر كند و نيرنگ بزند، ولى پناه نمى برد به آيه ((و افوض امرى الى اللّه ان اللّه بصير بالعباد(( براى اينكه مى شنوم كه خداى عزّوجلّ دنبالش مى فرمايد: ((فوقيه اللّه سيئات ما مكروا((.

مؤلف : اين حديث در غير خصال نيز نقل شده .


تفسير الميزان


اينجا "فَوَ قاه الله" ـ بر خلاف روايتى جعلى ـ مؤمن ال فرعون را در برابر هلاكت فرعونيان نجات يافته خوانده، كه از تمامى مكرهايشان در امان شد، و فرعونيان كلا بهلاكت رسيدند، چنانكه در آياتى ديگر هم مانند (71:21) به آن تصريح شده است.

تفسير فرقان

پرسش

غافر:46 منظور از اينكه فرعونيان بعد از مرگ،صبح و شب بر اتش عرضه ميشوند چيست؟ ايا برزخ است يا قيامت؟

النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ

ـ [اين عذاب] همان آتش [اعمال‌شان] است که صبح و شام [همواره] بر آنان عرضه مي‌شود و روز برپائی رستاخيز [فرمان داده مي‌شود] فرعونيان را به سخت‌ترين عذاب درآوريد. 29

______________

پاسخ 1
- بسياری از مفسرين، نيمه اول اين آيه را دليلی بر وجود عالم برزخ و اشاره‌ای به عذاب آل فرعون، پس از مرگ [قبل از قيامت] شمرده و نيمه دوم را در ارتباط با عذاب آخرت دانسته‌اند. اما حدود يک چهارم قرآن [بيش از 1500 آيه] در ارتباط مستقيم و غير مستقيم با عالم آخرت است. از ميان اين حجم عظيم، برخی مفسرين از چند آيه نادری [از جمله آيه مورد نظر در همين سوره] استنباط عالمی به نام برزخ کرده‌اند، که حد فاصل ميان دنيا و آخرت است. در حالی که اگر چنين تصوری واقعيت داشت و ضروری بود بندگان از آن واقف شوند، به صراحت بيان مي‌گرديد. اما تقدم و تأخری که در آية 46 اين سوره مشاهده شده و ابتدا از عذاب شبانه روزی و سپس وقوع قيامت ياد شده است، از ويژگي‌های فنی قرآن محسوب مي‌گردد که با نقض قواعد عادی و پيش کشيدن يک موضوع، اهميت آن را بيشتر جلوه مي‌دهد و اتفاقاً در مورد آل‌فرعون همين شيوه را در آيات 57 (26:57) تا 77 سوره شعراء نيز به کار برده است. همچنين آيات 25 (71:25) تا 28 سوره نوح به وضوح غرق شدن و داخل آتش گشتن قوم نوح [در آخرت] را قبل از خاتمه داستان به پيش کشيده است.


عرضه کردن دوزخ به منکران در قيامت، در معرض قرار دادن آن است، گناهاني که در زندگي دنيا مي‌کنيم، چون در پناه خداوند حليم و عليم ستارالعيوب و مکانيسم «مهلت و ميدان عمل دادن» [امهال و املاء] او قرار داريم، از عوارض آن مصون مي‌مانيم، اما در آخرت که صحنه ظهور و بروز اعمال است، اين مانع برداشته مي‌شود و هر کسي با دستاوردش مواجه مي‌شود و در «معرض» آثار نيک و بد اعمالش قرار مي‌گيرد.

در اين آيه از عرضه کافران بر آتش،و در آيات ديگري از عرضه آتش بر کافران ياد مي‌شود که چنين تفاوتي حالت جذب و انجذاب کفر و آتش را مي‌رساند

تفسير اقاي عبدالعلي بارزگان



پاسخ 2:

وَ حَاقَ بِئَالِ فِرْعَوْنَ سوءُ الْعَذَابِ ... أَشدَّ الْعَذَابِ


يعنى به دنبال اين جريان عذابى سخت بر آل فرعون نازل شد. و بنابراين عبارت ((سوء العذاب (( از باب اضافه صفت به موصوف است

نكاتى درباره كيفيت و مراحل تعذيب فرعونيان در عالم برزخ و قيامت


و اين آيه شريفه در افاده چند نكته صريح است : اول اينكه : با آل فرعون اين طور معامله مى شود كه اول آنان را بر آتش عرضه مى كنند، و سپس ‍ آنان را در آن داخل مى كنند و اين هم پيداست كه داخل آتش شدن سخت تر است ، از اينكه انسان را بر آتش عرضه كنند.

نكته دوم اينكه : عرضه آنان بر آتش قبل از روز قيامت است كه در آن روز دوزخيان را داخل دوزخ مى كنند. پس معلوم مى شود عرضه كردن آل فرعون بر آتش ، در عالمى قبل از عالم قيامت صورت مى گيرد، و آن عالم برزخ است كه فاصله بين دنيا و آخرت است .

نكته سوم اينكه شكنجه در برزخ با شكنجه در قيامت به وسيله يك چيز صورت مى گيرد، آنهم آتش است ، چيزى كه هست اهل برزخ از دور از آتش رنج مى برند، و اهل قيامت در داخل آن قرار مى گيرند.

و در اينكه فرمود: ((غدوا و عشيا(( اشاره است به اينكه عرضه كفار بر آتش پشت سر هم واقع مى شود، و لا ينقطع ادامه مى يابد. و اى بسا اين استفاده هم بشود، كه اهل برزخ از آنجا كه به كلى از نداى منقطع نشده اند، مانند اهل دنيا صبح و شام دارند


و در تفسير قمى مى گويد: مردى به امام صادق (عليه السلام ) عرضه داشت : شما درباره آيه ((النار يعرضون عليها غدوا و عشيا(( چه مى فرمايد؟ فرمود: بگو ببينم مردم چه مى گويند؟ عرضه داشت : مى گويند اين عذاب در آتش دوزخ است كه آتش خلد است ، و ايشان در عين حال معذب به آن نمى شوند. حضرت فرمود: پس ايشان از سعدا هستند. شخص ديگرى عرضه داشت : فدايت شوم پس خودتان بفرماييد، كه چگونه است ؟ فرمود: اين در دنيا است و اما در آخرت كه دار خلد است داخل در عذاب مى شود، همچنان كه دنبالش فرموده : ((يوم تقوم الساعة ادخلوا ال فرعون اشد العذاب ((.

مؤلف : منظور امام (عليه السلام ) از دنيا زندگى برزخ است كه تعبير از آن به دنيا در بسيارى از روايات اهل بيت آمده است .

الميزان

البته تفسير الميزان در سوره احقاف در خصوص جمع اياتي كه آتش بر كافران عرضه ميشود و نيز كافران بر اتش عرضه ميشوند اينگونه نظر داده است:

يكبار آتش دوزخ عرضه بر كافران شود، به ايـن عـنـايـت كـه كـافـر عـمـل صـالح و يـا شـفـيـعـى نـدارد كـه مـانـع داخـل شدنش ‍ در آتش شود، مانند اين مورد كه فرموده : (و عرضنا جهنم يومئذ للكافرين عـرضـا)، و يـكـبـار ديـگـر كـفار عرضه بر آتش شوند، به اين عنايت كه هيچ مانعى از نـاحـيـه آتـش جلوگير عذاب آنان نيست، مانند اين مورد كه مى فرمايد: (النار يعرضون عليها غدوا و عشيا) و اين مورد كه مى فرمايد: (يعرض الذين كفروا على النار...).

و بـنـابـرايـن نـزديـكـتر به ذهن اين است كه هر دو عرضه در قيامت صورت مى گيرد، هم عـرضـه كـفار بر جهنم، و هم عرضه جهنم بر كفار. عرضه جهنم بر كفار وقتى است كه خـود را بـراى اوليـن بـار به كفار نشان مى دهد، و عرضه كفار بر جهنم هنگامى است كه بـه حـسـاب هـا رسـيـده و تـكليف ها را يكسره كرده باشند، در آن موقع كفار را عرضه بر جـهـنـم مـى كـنـند، و به سوى دوزخ سوقشان مى دهند، همچنان كه فرموده : (و سيق الذين كفروا الى جهنم زمرا).

پاسخ 3:

آيات 45 و 46 ـ بيانگز زندگى و آتش برزخى براى فرعونيان است، كه «حاِق» احاطه فعلى عذابشان بهنگام غرقِ است، و "يعرضون عليها..." عذاب برزخى است كه ميانگين عذاب دنيا و آخرت است، زيرا در آخرت گيراندن آتش و دخول در آن است كه پيوسته در آن مى سوزند، ولى اينجا عرض بر آتش را در اختصاص صبح و شام دانسته، چنانكه آيات بهشت برزخ هم نسبت به اهل بهشت اين مطلب را بيان مى كند، دليل ديگر هم بر اين زندگى و عذاب برزخى "غُدوّاً و عَيشاً" است زيرا در ـ قيامت چنانكه اشاره شد ـ هرگز براى عذاب و رحمت وقت معينى نيست و ـ چنانكه در آيه (36:52) نيز آمده ـ در عالم برزخ برزخيان در اكثر اوقات خوابند بجز ويژگان كه به مقتضاى رحمت ربانى بيداريهاى رحمت افزاى آنان افزون است. و آخرين برهان بر اين زندگى برزخى "يوم القيامة" است كه ال فرعون را پس از اين عذاب در "اشدّ العذاب" قرار مى دهد.

تفسير فرقان

تدبر و فهم سوره غافر: نکات تفسیری ایه 55 سوره مومن


غافر:55 منظور از دستور خدا به پیامبر که برای ذنبت استغفار کن چیست؟

فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ

پس [تو نيز در ايفای رسالت خويش، همچون موسی] پايداری کن [و بدان که] وعده خدا [در ياری تو] حق است و برای گناهت [در بي‌تابی و شتاب برای ياری خدا] آمرزش بخواه 31 و در شبانگاه و آغاز روز به ستايش کمال مطلق پروردگارت مشغول باش. 32


پاسخ 1:
______________

31- انتظار خداوند از پيامبران به مراتب بيش از ساير بندگان است. بنابراين هر چند آنان هرگز نافرمانی و گناه دانسته و عمدی نمي‌كردند، اما به مصداق: «حسنات الابرار سيئات المقربين» [نيكوكاري‌های نيکان برای مقربان گناه محسوب مي‌شود]، هرگونه ترک اولی [ترجيح کار آسان‌تر] تعجيل و يا بي‌توجهی مختصر آنان ذنب محسوب مي‌شده است و اين مطلب به وفور در قرآن در مورد بيشتر پيامبران ديده مي‌شود. و اصولا لحن قرآن درباره انبياء، بيش از تمجيد و تجليل و تعظيم، حالت تذکر، تنبيه، و حتی در مواردی توبيخ دارد! در مورد رسول مکرم اسلام(ص) علاوه بر اين سوره، در هفت سوره ديگر به آن رسول به رغم مقام عظيمش امر به استغفار شده است [محمد 19 (47:19) ، مؤمنين 118 (23:118) ، تحريم 8 (66:8) ، نساء 106 (4:106) ، فتح 48 (48:48) ، و نصر 3 (110:3) ]. علاوه بر آن، هشدارهای ديگر نظير: عفی الله عنک [توبه 43 (9:43) ] يا ايها النبی لم تحرم ما احل الله لك [تحريم 1 (66:1) ]، فلا تكن من الجاهلين [انعام 35 (6:35) ] اتق الله [احزاب 1 (33:1) ] و... دلالت بر توجه ويژه خداوند به آن حضرت برای رشد و کمال و پاکی بيشتر مي‌كند.



32- تسبيح به حمد، همانطور که قبلا نيز گفته شده، انجام وظيفه و کار مثبت اصلاحی برای رشد و کمال بخشيدن به هستي؛ نه به اجبار و اکراه، بلکه با ميل و رغبت و به انگيزه حمد و سپاس است.

تفسیر عبدالعلی بازرگان

پاسخ 2:

استنتاج از داستان موسى و فرعون و امر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به صبر،استغفار و تسبيح


بعد از آنكه داستان موسى (عليه السلام ) و ارسال به حق او را به سوى فرعون و قومش بيان كرد، و نيز مجادله به باطل آل فرعون در آيات خدا را، و نيرنگ بازى هايشان را خاطرنشان ساخت ، و نيز بيان كرد كه چگونه خداى تعالى پيامبر خود را يارى كرد و كيد آنان را باطل ساخت ، و در آخر به مال كار آنان ، يعنى بى ثمر شدن تلاشهايشان و عاقبت شرشان اشاره نمود، اينك در اين آيات به عنوان فروع و نتيجه آن بيانات ، پيامبر گرامى خود را دستور مى دهد كه صبر پيشه خود كند، و هشدار مى دهد كه وعده خدا به نصرت او حق ، و نيرنگها و جدال به باطل مردم و استكبارشان از قبول دعوت او به زودى باطل گشته ، تمامى تلاشهايشان جز عليه خودشان ، نتيجه نمى دهد. بنابراين ، كفار نمى توانند خدا را عاجز سازند. و به زودى قيامت موعود بپا گشته ، با ذلت و خوارى بدرون جهنم در مى آيند.

و سبح بحمد ربك بالعشى و الابكار(( - يعنى خداى سبحان را تسبيح بگو، تسبيحى كه همراه حمد او باشد، حمدش بر نعمتهاى جميلش ، حمدى كه با توالى ايام استمرار داشته باشد. و يا: حمدى كه در هر صبح و شام انجام شود. و بنا بر معنى اول ، دو كلمه ((عشى (( و ((ابكار(( از قبيل كنايه خواهد بود.

در جمله ((و استغفر لذنبك (( به آن جناب دستور استغفار مى دهد، البته استغفار از عملى كه نسبت به ساحت قدس آن جناب گناه باشد،
هر چند كه گناه به معناى معروف يعنى مخالفت امر مولوى نباشد، چون آن جناب داراى عصمت است ، و در سابق هم گفتارى در معناى گناه و مغفرت در اواخر جلد ششم اين كتاب گذرانديم .

البته گناهى كه به آن جناب منسوب شود، معناى ديگرى هم دارد كه - ان شاءاللّه - در اول سوره فتح بدان اشاره خواهيم كرد. بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از گناه آن جناب گناه امت اوست ، آن گناهانى كه ممكن باشد با شفاعت آن جناب آمرزيده شود.

غافر:56

إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِن فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ مَّا هُم بِبَالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ

مسلماً کسانی که بی هيچ دليل برتري، درباره آيات خدا [با مؤمنين] مجادله مي‌کنند، در سينه‌شان [احساسی] جز خود بزرگ‌بينی نيست، که به آن [بزرگی خيالی] نخواهند رسيد. پس [از شرّ آنان] به خدا پناه ببر که او بس شنوا و بس بيناست


پس جمله ((ان فى صدورهم الا كبر(( علت مجادله ايشان را منحصر مى كند در كبر ايشان ، و مى فرمايد: عاملى كه ايشان را وادار به اين جدال مى كند، نه حس جستجوى از حق است و نه شك در حقانيت آيات ما است تا بخواهند با مجادله حق را روشن كنند، و حجت و برهانى هم ندارند، تا بخواهند با مجادله ، آن حجت را اظهار بدارند بلكه تنها عامل جدالشان آن كبريست كه در سينه دارند. آرى ، آن كبر است كه ايشان را وادار كرده در برابر حق جدال كنند، و به وسيله آن حق صريح روشن را باطل جلوه دهند.


((ما هم ببالغيه (( - ضمير در كلمه ((ببالغيه (( به كبر برمى گردد، به اعتبار سببى كه موجب آنست ؛ چون كبر سبب جدال است كه مى خواستند با آن ، حق را و آورنده دعوت حقه را سركوب كنند. و معناى جمله اين است كه : ايشان به مراد دل خود و آرزوهايى كه از جدال خود دارند نمى رسند، جدالى كه بخاطر كبرشان مرتكب مى شوند.
(فاستعذ باللّه (( - يعنى پس از ايشان و كبرى كه دارند به خدا پناه ببر، همچنان كه موسى (عليه السلام ) از هر متكبر جدالگرى به خدا پناه برد، و خدا آن را چنين حكايت مى كند: ((و قال موسى انى عذت بربى و ربكم من كل متكبر لا يؤ من بيوم الحساب ((.


(فاستعذ باللّه (( - يعنى پس از ايشان و كبرى كه دارند به خدا پناه ببر، همچنان كه موسى (عليه السلام ) از هر متكبر جدالگرى به خدا پناه برد، و خدا آن را چنين حكايت مى كند: ((و قال موسى انى عذت بربى و ربكم من كل متكبر لا يؤ من بيوم الحساب ((


ترجمه تفسير الميزان جلد 17

پاسخ3:


_ فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَمنبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِىِّ وَ الاِْبْكَـرِ _…_55_
آيه 55 ـ «ذَنْبِك» در اين آيه كه پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مأمور به استغفار از آن شده، همان ذنب آيه دوم سوره فتح است كه: "ليغفرلَكَ اللهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ دَنبِكَ وَ ما تَأخّر" و چنانكه خواهد آمد
اولا «ذنبك» تنها يك ذنب است، و ثانياً از نظر لغت ذنب به معناى گناه نيست، بلكه هر آنچه داراى عاقبتى خطرناك است مى باشد، و رسالت قرآنى حضرتش بزرگترين و خطرناكترين عاقبتهاى دنيوى را در ميان جّو كفر و شرك داشته، كه در عهد مكى همواره مظلوم و در حال فرار، و در آخر كار در شعب ابى طالب زندانى بود، و سپس بسوى مدينه هجرت كرد كه در آنجا هم مشركان مكى و منافقان و يهوديان مدنى از او دست برنداشتند، و پيوسته به آزارش مى پرداختند، تا بهنگام فتح مكه كه كل جزيرة العرب در برابر حضرتش تسليم شد، ذنب گذشته اين ذنب خطرات مكى و مدنى بود كه پياپى آنحضرت و مؤمنين را مى آزرد،
و طلب استغفار نسبت به اين خطرات ناچيز گرفتن آنهاست كه با پيروزى بزرگ فتح مكه و برگشت به مركز فرماندهى رسالت آخرين تمام مصائب گذشته در بوته فراموشى نهاده شد، كه اين (غَفْر) به معناى رفع است، و نسبت به زمان پس از فتح مكه تا رحلت آن حضرت اين (غَفْر) به معناى دفع است ـ كه ديگرى خطرى هم نبود ـ در هر صورت اين معناى ذنب از خود قرائن آيات پيداست، كه يا مانند عاقبت وخيم دنيوى است چنانكه اينجا و در آيه فتح نمودار است، و اين خود بزرگترين طاعات ربانى است، و يا عاقبت وخيم اخروى است كه بدترين گناهان است، و در كل قرآن ذنب به يكى از اين دو معناست، مثلا در (47:19) "و استغفر لذنبك و للمؤمنين"، «ذنبك» همان است كه بيان شد، و «للمؤمنين» اعم از هر دو معنى است كه يا بى گناه گرفتارند و يا گرفتارى گنهكارند.

تفسیر فرقان


پاسخ 4:

علّت مأموريت پيامبر به استغفار با توجه به مقام عصمت آنان*

فرمود: ﴿فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ﴾، درباره انبيا مستحضريد که اينها منزه از گناه و مُطَهَّر هستند و استغفار که مي‌کنند جنبه دفاعي دارد؛ ديگران که استغفار مي‌کنند، براي رفع «ذَنب» مرتکب شده است، اين ذوات قدسي وقتي استغفار مي‌کنند، براي دفع «ذَنب» نيامده است؛ اينها استغفار مي‌کنند که «ذَنب» نيايد، هميشه به ياد حق‌ می باشند که «ذَنب» نيايد؛ امّا ديگران استغفار مي‌کنند تا «ذَنب» آمده را برطرف کنند، براي ديگران رفع است و براي اينها دفع! در سوره مبارکه «فتح» هم خواهد آمد که ﴿لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ﴾، مستحضريد که در آن جا بين فتح مکّه با مغفرت «ذَنب» پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) هيچ تناسبي ندارد، ﴿إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبيناً ٭لِيَغْفِرَ لَكَ﴾![30]اين معلوم مي‌شود اين «ذَنب» همان «ذنبي» است که موساي کليم به خدا عرض کرد: ﴿وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ﴾؛[31]من به زعم مردم مصر «مُذنب» هستم، عملی صورت گيرد که اين برطرف شود! ﴿وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ﴾،نه اينکه موساي کليم «مُذنب» باشد!

وجود مبارک حضرت هم به زَعم مشرکان در اثر اينکه جنگ‌هاي بدر و حُنين و خيبر و اينها را پشت سر گذاشته و عدّه زيادي از اينها را در «قليب» افکنده، به زعم آنها «مُذنب» بود؛ فرمود ما پيروزي را نصيب تو کرديم که تو با کرامت اينها را ببخشي و آن «ذَنب» متوهمي که پيش ايشان داري برطرف شود، وگرنه «ذَنب» مصطلح که با فتح مکّه بخشيده نمي‌شود. پرسش: ...؟پاسخ: نه، معناي استغفار اين است که خودت را حفظ بکن! معناي تحفظ هم اين است! وقتي گفتند خودت را حفظ بکن، معناي آن اين نيست که خودت را آلوده کن و بعد حفظ کن! در سوره مبارکه «بقره» همين مبسوطاً بحث شد، آن جا که دارد ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ﴾؛ يعني همه مؤمنين قبلاً مشرک، کافر و تبهکار بودند و خدا آنها را از ظلمت به نور خارج کرد!؟ يا مفسّران عالي‌قدر ما اين جا به اين وضع درآمدند که گفتند وقتي ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَي النُّورِ﴾، اين دفع است نه رفع! الآن اگر يک جلسه و همايش خصوصي باشد و يک بيگانه اگر بخواهد به آنجا برود، او را بيرون مي‌کنند و به اين بيگانه مي‌گويند آقا شما را بيرون مي‌کنند! بيرون مي‌کنند يعني چه؟ يعني به شما اجازه مي‌دهند که برويد داخل بنشينيد و بعد برونتان مي‌کنند؟! يعني راه نمي‌دهند! اين محاوره و ادبيات عرفي است! وقتي به اين آقا مي‌گويند بيرون مي‌کنند، يعني راه نمي‌دهند. حرف مفسّران اين است که وقتي خدا فرمود من مؤمنين را از ظلمت خارج مي‌کنم؛ يعني نمي‌گذارم در ظلمت بروند، وگرنه مؤمنين اين‌طور نيست که همه اينها کافر و مشرک و بت‌پرست بودند، بعد خدا اينها را از ظلمت بيرون آورد! ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ﴾، مگر همه اينها ظلمت داشتند و بعد خدا اينها را از ظلمت بيرون آورد؟! يا نمي‌گذارد اينها وارد ظلمت شوند؟ اين دفع است نه رفع!

*مأموريت پيامبر به تسبيح بامداد و شامگاه و علّت آن*

﴿وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ﴾، بنابراين براي آن «ذَنب» خودت استغفار کن و به «ربّ» خودت و به پيشگاه پروردگارت هم تسبيح کن! چه وقت؟ ﴿بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكَارِ﴾. اين ﴿بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكَارِ﴾ دو اصطلاح است؛ يک وقت نظير نماز بامداد و نظير شامگاه است که در جاي ديگر دارد که ﴿فَسُبْحانَ اللَّهِ حينَ تُمْسُونَ وَ حينَ تُصْبِحُونَ ٭ وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حينَ تُظْهِرُونَ﴾[34]که اين ناظر به آن نمازهاي پنج وقت است؛ فرمود نماز صبح است، نماز بامداد است، نماز شامگاه است، نماز ظهر است که ﴿وَ عَشِيًّا وَ حينَ تُظْهِرُونَ﴾؛ يعني «تدخلون في الظهر» اين معلوم مي‌شود که اوقات پنج‌گانه است و يک وقت هم است که مي‌فرمايد: ﴿بُكْرَةً وَ عَشِيًّا﴾[35]
اينکه مي‌گويند صبح و شام، کنايه از دوام است؛ فرمود به اينکه دائماً به ياد پرودگار باش! ﴿وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكَارِ﴾؛ هم بامداد و هم شامگاه به ياد حق باش و تسبيح پروردگار کن! چرا؟ براي اينکه شما دو مقصد داشتي به هر دو رسيدي و مي‌رسي، آنها هم دو مقصد دارند که به هيچ کدام هم نمي‌رسند ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ﴾، معلوم مي‌شود که سلطنت، يعني احتجاج و برهان، وگرنه سلطنت ظاهري که داشتند! ﴿بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِن فِي صُدُورِهِمْ إِلاَّ كِبْرٌ مَا هُم بِبَالِغِيهِ﴾ «في کلا الامرين»! نه در «إدحاض» با حق و در اين جدال بي جا پيروز مي‌شوند، نه به آن کِبري که در درون دارند مي‌رسند؛ نه به غرور دروني و نه به قدرت بيروني، به هيچ چيزي نمي‌رسند! ﴿مَا هُم بِبَالِغِيهِ﴾؛ امّا شما به هر دو رسيديد، براي اينکه ﴿إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا﴾، وقتي ما شما را ياري مي‌کنيم؛ يعني دين شما را ياري مي‌کنيم، ولو ﴿يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ﴾ باشد، ولو صحنه شهادت کربلا هم باشد، ما دين شما را ياري مي‌کنيم! بنابراين شما هم در احتجاج به مقصد مي‌رسيد و هم در قرب الهي که امر نفساني است و کمال دروني است؛ دشمنان شما نه در احتجاج به مقصد مي‌رسند و نه در آن غرور ﴿إِن فِي صُدُورِهِمْ إِلاَّ كِبْرٌ مَا هُم بِبَالِغِيهِ﴾.

تفسير تسنيم

ترجمه ندبر و فهم سوره غافر: نكات تفسيري سوره مومن از تفسير الميزان



چرا پيروان در قيامت و جهنم هم به رهبران خود رجوع ميكنند؟

وَإِذْ يَتَحَاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا نَصِيبًا مِنَ النَّارِ ﴿۴۷﴾و آنگاه كه در آتش شروع به آوردن حجت مى كنند زيردستان به كسانى كه گردنكش بودند مى‏ گويند ما پيرو شما بوديم پس آيا مى‏ توانيد پاره‏ اى از اين آتش را از ما دفع كنيد (۴۷)

ضعفاى ايشان به اقوياى متكبر مى گويند: ما در دنيا تابع شما بوديم ، و لازمه اش اين است كه شما در مواقع حاجت به كمك ما بشتابيد و در شدايد يارى مان كنيد و هيچ حاجت و شدتى شديدتر از وضعى كه امروز داريم نيست ، حال آيا مى توانيد كارى براى ما بكنيد و مقدارى از اين آتش و عذاب را از ما برداريد؟ توقع نداريم كه همه اين عذاب را برداريد، بلكه مقدارى را هم برداريد ما قانعيم .

:اين سخن از ايشان در حقيقت ظهور (ملكه ) تملقى است كه در دنيا نسبت به اقويا و بزرگان خود داشتند كه در هر شدتى به آنها پناهنده مى شدند، نه به خداى تعالى و گرنه اگر ظهور قهرى آن ملكه نباشد، چگونه چنين درخواستى مى كنند، با اينكه مى دانند كه خود اقويا گرفتارترند و در وضعى و روزگارى قرار دارند كه هيچ كس به درد هيچ كس نمى خورد، روزى كه امر همه به دست خداست ، و از اينگونه ظهورها نظائرى در قرآن كريم از مردم دوزخ حكايت شده ، مثل اينكه در آنجا همان دروغگويى دنيا را از سر مى گيرند و سوگند دروغ مى خورند، و كارهايى كه كرده اند حاشا مى كنند و يكديگر را تكذيب مى نمايند و از اين قبيل اظهارات كه همه از باب ظهور ملكات دنيوى است .

ايا دعاي كافران مستجاب نميشود؟

وَقَالَ الَّذِينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْمًا مِنَ الْعَذَابِ ﴿۴۹﴾و كسانى كه در آتشند به نگهبانان جهنم مى‏ گويند پروردگارتان را بخوانيد تا يك روز از اين عذاب را به ما تخفيف دهد (۴۹)
قَالُوا أَوَلَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا بَلَى قَالُوا فَادْعُوا وَمَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَالٍ ﴿۵۰﴾مى‏ گويند مگر پيامبرانتان دلايل روشن به سوى شما نياوردند مى‏ گويند چرا مى‏ گويند پس بخوانيد و[لى] دعاى كافران جز در بيراهه نيست (۵۰)

بعضى از مفسرين به اين آيه استدلال كرده اند بر اينكه دعاى كافر مطلقا مستجاب نيست ، چون توجه فرموديد كه آيه شريفه نمى خواهد بفرمايد دعاى كافر بطور كلى مستجاب نيست بلكه مى خواهد بفرمايد: دعاى او در خصوص آنچه كه در دنيا منكر آن بوده مستجاب نيست ،

و گرنه در ساير حوائج چرا مستجاب نباشد؟ با اينكه آيات بسيارى از قرآن كريم اين معنا را خاطرنشان مى سازد كه خداى سبحان در موارد اضطرار دعاى كفار را هم مستجاب كرده است



غافر:64

اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَـمِينَ


خداست آنکه زمين را برای شما قرارگاهی [امن] و آسمان را بنائی ساخت [و جوّ زمين را به عنوان چتر حفاظتی در برابر اجرام و اشعه‌های کيهاني، از طريق فعل و انفعالات فيزيکی شيميائی روی زمين بالا آورد] و شما را شکل داد [=تدريجاً در سير تکاملی به صورت انسان درآورد]، پس شکل‌گيری شما را [از خاک و نطفه تا انسان برومند] نيکو گرداند و [پس از تولد،] شما را از طيبات [=آنچه پاک و پسند شماست] روزی داد. اين است خدا، صاحب اختيار شما، [پس] ستايش مختص خدای صاحب اختيار جهانيان است.
ترجمه بازرگان


منظور از ((و صوركم فاحسن صوركم )) چيست؟

- حرف ((فا(( كه بر سر جمله ((فاحسن (( در آمده ، فاى تفسيرى است ، و به آيه چنين معنا مى دهد: خداوند خلقت صورتهاى شما را نيكو كرد، و اين بدان جهت است كه خداى تعالى صورت انسان را مجهز به جهازى بسيار دقيق كرد كه با آن جهاز و وسايل مى تواند انواع كارهاى عجيب را انجام دهد، كارهايى كه ساير موجودات جاندار از انجام آن عاجز است . و نيز از مزايايى از زندگى بهره مند است كه آن مزايا براى غير انسان ابدا فراهم نيست .


هُوَ الْحَىُّ لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَادْعُوهُ مخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ ...65


در جمله ((هو الحى (( اطلاقى است كه به هيچ وجه مقيد نمى شود، نه عقلا و نه نقلا. علاوه بر اين ، انحصار را هم افاده مى كند، در نتيجه معنايش اين مى شود كه : تنها خداى تعالى حياتى دارد كه دستخوش ‍ مرگ و زوال نمى شود، پس خداى تعالى حى بالذات است و هر زنده ديگرى با احياى او داراى حيات شده .

و چون معلوم شد كه در اين ميان يك حى بالذات است و يك حى به وسيله غير، در نتيجه تنها كسى بالذات مستحق عبادت است كه حياتش ‍ نيز بالذات باشد و او خداى تعالى است و به همين جهت دنبال جمله مورد بحث فرمود: ((لا اله الا هو((.

و اين دو جمله مقدمه است براى جمله بعدى كه در آن امر به دعا مى كند، البته نه خواندن خدا به طور مطلق ، بلكه خواندنش به توحيد و در حالى كه دين را براى او خالص كنند، چون تنها او حى بالذات است و نه ديگرى ، و چون تنها اوست كه استحقاقش براى پرستش ذاتى است ، و هيچ كس ديگرى چون او نيست ، لذا است كه بعد از دو جمله ((هو الحى (( و ((لا اله الا هو(( متفرع بر آن دو فرمود: ((فادعوه مخلصين له الدين ((.


فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسلُهُم بِالْبَيِّنَتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ ...83


ضميرهاى هفت گانه جمع كه در اين آيه است ، همه به اقوام قبل از مشركين معاصر رسول خدا برمى گردد. مراد از جمله ((بما عندهم من العلم (( اطلاعاتى است كه از زينت زندگى دنيا و فنون تدبيرى است كه براى به دست آوردن آن داشتند، و خداى سبحان اين فنون تدبير را علم ناميده ، تا بفهماند غير از آن علمى نداشتند، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((يعلمون ظاهرا من الحيوه الدنيا و هم عن الاخرة هم غافلون (( و نيز فرموده : ((فاعرض عمن تولى عن ذكرنا و لم يرد الا الحيوه الدنيا ذلك مبلغهم من العلم ((.

و مراد از فرحشان از علمى كه دارند، غرور و خودپسندى ناشى از زرنگى و علم ظاهرى است كه در اداره زندگى خود دارند. و خودباختگى در مقابل اين اطلاعات و زرنگيها، باعث شد كه از معارف حقيقى كه به وسيله رسولان خدا عرضه مى شود، اعراض كنند و آن را چيزى به حساب نياورند و مسخره كنند و به همين جهت دنبال جمله ((و فرحوا بما عندهم من العلم (( فرمود: ((و حاق بهم ما كانوا به يستهزؤن ((.

چرا ايمان هنگام نزول عذاب،فايده ندارد؟

فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ ﴿۸۴﴾پس چون سختى [عذاب] ما را ديدند گفتند فقط به خدا ايمان آورديم و بدانچه با او شريك مى‏ گردانيديم كافريم (۸۴) فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ ﴿۸۵﴾و[لى] هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند ديگر ايمانشان براى آنها سودى نداد سنت ‏خداست كه از [ديرباز] در باره بندگانش چنين جارى شده و آنجاست كه ناباوران زيان كرده‏ اند (۸۵)

(فلم يك ينفعهم ايمانهم لما راوا باءسنا...((

و سود نبخشيدن ايمان بعد از ديدن عذاب ، براى اين است كه چنين ايمانى اختيارى نيست و ارزشى ندارد.

((سنت اللّه التى قد خلت فى عباده (( - يعنى آن سنتى كه خداى تعالى در گذشته در بين بندگانش باب كرده ، اين است كه توبه بعد از ديدن عذاب را قبول نكند. ((و خسر هنالك الكافرون ((، اينجاست كه كفار زيانكار مى شوند.

ترجمه تفسير الميزان جلد 17 صفحه 542

تدبر و فهم سوره غافر: نكات تفسيري سوره مومن

- چه عناصر فرا زمانی و فرا مکانی در پاراگراف اول هست؟
توجیه آنحضرت که توجه مخالفانش را به چند نکته اساسی جلب کند:
1 - مطالب این قرآن، و صفات ذکر شده الهی، رافع لجبازی و کفر می¬شود،
2 -تکذیب پیامبران مطلب جدیدی نیست، اما از حد که بگذرد سبب نابودی در دنیا و عذاب آخرت می¬شود،
3 -کارگزاران جهان (ملائکه و . . ) خواهان موفقيت نهايي مومنان¬اند،
4 - توجه نکردن به عاقبت آخرتی سبب بروز رفتار قابل نکوهش است و نکوهش شدیدتر هنگامی خواهد بود که جهان آخرت برپا شود و آنها ببینند چه بر سر خود آورده¬اند.

«خشم بر خویشتن» یعنی چه؟
با توجه به آیه 10 پس از پدیدار شدن قیامت، پرده از جلوی چشم¬های کافران کنار می¬رود و آنها می¬بینند که موقعیت جهنمی بودن را خودشان برای خویش بوجود آورده¬اند و بر خویش خشمناک می¬شوند و رفتارهای شخص خشمناک را علیه خویش بروز می¬دهند، مثلاً خودشان را می¬زنند، یا به خویش دشنام می-دهند و غیره.

«وحی» و « رزق»
با توجه به آیه¬های 13 و 15 وحی نیز نوع والا و بالای رزق است.
راجع به جهان انسانیت، وحی همان نقش رزق را نسبت به جهان حیوانیت دارد. انسان بدون تأثیرپذیری از وحی مانند حیوان است.

آیا فرماندهی خداوند فقط در قیامت است؟
با توجه به تیتر فوق، سئوال را اینطور هم میتوان مطرح کرد: «آیا خداوند در این جهان فرماندهی ندارد؟»
جواب این است که واضح است فرماندهی خداوند در همه¬جا و همه ¬زمانها است اما ذکر آن در آیه 16 به این خاطر است که دست اداره کننده خداوند در این جهان آشکار و واضح نیست اما در قیامت این حقیقت برای همگان آشکار و واضح میگردد.

دروغگو، جادوگر
با توجه به آیه 24 از آن جهت آنحضرت را جادوگر نامیده بودند که می¬دیدند در سخنان او چیزیست که مردم را جذب می¬کند، و از این جهت او را دروغگو می-نامیدند که جاذبه او را از بین برده و مردم را از او دور و متنفر کنند.

تهمت و تهدید
با توجه به آیه 25 جادوگر و دروغگو خواندن آنحضرت، مقابله ذهنی، و تهدیدِ عملیِ پیروانِ احتمالیِ آن حضرت، مقابله عملی آنها بود.
بعبارت دیگر، آنها به زبان او را جادوگر و دروغگو می¬خواندند و با آنچه در آیه 25 اشاره شد، ترسی ایجاد می¬کرده¬اند که کسی تمایل به پیروی از آنحضرت را در سر نپروراند.

حکومت سلطنتی مشروطه
با توجه به آیه 26 معلوم می¬شود حکومت فراعنه آنطور نبود که فقط قائم به یک فرد باشد، بلکه نوعی «مجلس تصمیم¬گیری» داشت که فرعون «مجری مصوبات» آن بود. لذا در سلسله مراتب قدرت، (ازلحاظ رسمی) فرعون پائین¬تر از آن مجلس تصمیم¬گیری قرار داشت.
یعنی مثلاً مانند امروز که نخست وزیر در مقابل مجلس مسئول است، در آنجا هم شبیه چنین چیزی بوده و مجلسی بوده که فرعون در مقابل آن مسئول بوده و برای کشتن حضرت موسی احتیاج به تصویب آن مجلس داشته است.


امتحان حقانیت
چیزی که از آیه 26 فهمیده میشود ظاهراً نوعی امتحان حقانیت بوده است.
یعنی اینکه مگر موسی نمی¬گوید پیامبر است؟ ما او را می¬کشیم، اگر او راستگو باشد خدایش را خواهد خواند و خدایش نخواهد گذاشت ما او را بکشیم و به این ترتیب حقانیت او روشن می¬گردد، اما اگر کسی کمکش نکرد و ما موفق شدیم او را بکشیم پس معلوم می¬شود او دروغگو بوده است.
این شیوه شناختِ حقانیتِ ادعاها در قدیم (لااقل می¬دانیم در اروپای قرون وسطی و قبل از آن) عادی بوده و اگر کمی به عمق این طرز تفکر دقت کنیم ملاحظه خواهد شد که این نهایت بی¬قانونی و تعریف نشدن حقوق انسانها و موکول شدن فصل دعاوی به امور مجهول بوده و لااقل این را نیز می¬دانیم که در هیچ نقطه¬ای که اسلام به آن راه یافته، دیگر این نوع وحشیگریها دیده نشده است.

اعتراف ضمنی
همچنین باز هم از همان آیه 26 فهمیده می¬شود که جمله «می¬ترسم دینتان را تغییر دهد» یعنی اینکه آنها فکر می¬کردند دینشان بهتر بوده و دین مورد تبلیغ موسی بدتر بوده و فرعون می¬خواسته دین بهتر خودشان را در مقابل دین بدتر موسی حفظ کند. هرچه بوده، آنها با این نوع برخورد یعنی برخورد فیزیکی بجای برخورد عقلی و استدلالی، اعتراف نموده بودند که دینشان از لحاظ عقلی و استدلالی ضعیف است و چون از این نظر کم می¬آوردند می¬خواستند از نیروی نظامی خویش کمک بگیرند.

«مومن آل فرعون»

ضمن آیات 44-28 مطلبی از آن مردی که در آیه 28 به او اشاره شده نقل می-شود که در نوع خود بسیار عجیب و قابل تأمل است:
اولاً از این لحاظ که این معارف نوعاً بالا و بلند مرتبه و در حد معارف مورد تبلیغ قرآن است.
ثانیاً از این لحاظ که چگونه آن شخص که بالاخره جزء رجال حکومتی بوده به چنان معارف بالائی دست یافته بود، زیرا به طور حتم نمی¬توانسته معارف مذکور را از موسی اخذ کرده باشد، زیرا در آن صورت به تبانی با دشمن متهم و محاکمه و کشته می¬شده است. و اگر از موسی اخذ نکرده، (که حتماً هم اخذ نکرده زیرا آدم محتاطی بوده) پس از کجا به آن معارف بلند مرتبه رسیده؟
راهی نمی¬ماند جز اینکه قبول کنیم آن معارف در آن محیط وجود داشته اما مورد توجه و استقبال عمومی نبوده است.
(مثلاً از معارف و تعلیمات دوره حضرت یوسف (که در آیه 34 به او اشاره شده) چیزی مانده بوده که مورد توجه و مطالعه آن شخص واقع شده و او شخصاً در مدتی طولانی آن مطالب را پیگیری کرده و جذب آن شده و در نتیجه به چنان شخصیت وزینی تبدیل شده است)
همچنین از آیه¬های این پاراگراف فهمیده می¬شود که در آن «مجلس» چنین سنت بوده که باید موافق و مخالف صحبت می¬کردند و نتیجه به رأی گذاشته می¬شد و همچنین فهمیده می¬شود در آن مجلس نوعی «مصونیت پارلمانی» وجود داشته و اظهارنظر مخالف فرعون ایرادی نداشته است.


از مجموع آیه¬های 44-42-41 فهمیده می¬شود که «مجلس» مورد بحث که سخنان آن مرد و سخنان فرعون را شنیده بود بالاخره پس از شور، سخنان فرعون را ترجیح داد و تصمیم خویش را اتخاذ کرد و آن مرد در اقلیت قرار گرقت.

فهمیده می¬شود که آن مرد بر سر دو راهی قرار گرفت که یا باید به راه اکثریت تغییر مسیر می¬داد یا دچار ناراحتی می¬شد که مورد لطف و عنایت و حمایت الهی قرار گرفت و از مکر فرعونیان محفوظ ماند.

معارف عمومی مرتبط با پیامبران در زمان فرعون وجود داشته

با توجه به آیه 31 چنانکه می¬دانیم تمدن مصر در «دوره تاریخی» است و از آن زمان دستخط¬ها و سنگ نبشته¬ها و طومارها و سکه¬ها و اشیاء و ظروف و البسه و ساختمانها و بسیاری از علائم و شواهد تمدنی بجا مانده و فاصله زمانی آنها با ما نیز معلوم است. اما قوم عاد و نوح و ثمود مربوط به «قبل از تاریخ» است و چنین نشانه¬هائی دال بر وجود آنها یا کیفیت زندگی آنها موجود نیست.
از این آیه معلوم می¬شود علاوه بر آن شخص مؤمن، مستمعان او نیز، به وجود اقوامی مانند قوم نوح و عاد و ثمود اعتقاد داشتند.

عذاب روحی
عذاب جهنم غیر از خود عذاب ، سه خصوصیت دیگرهم دارد : بگو مگوی بی حاصل اهل جهنم ، درخواست بی فایده تخفیف ، سرکوفت مدیران جهنم به معذبان که مگر در دنیا پیغمبران بسویتان نیامده بودند؟
آیات بسیار صمیمانه
در این پاراگراف صمیمیت بسیار زیادی نسبت به مردم اظهار شده ، بطوری که:
1 - در تمام این آیات ، راجع به خداوند از حالت گوینده فردی (که در فارسی با کلمه «من» بیان میشود) بکار رفته ، مثلا : [قال ربکم ادعونی استجب عبادتی الذی جعل ذوفضل ربکم خالق هو الذی جعل صوّر احسن رزق ربّ تبارک ربّ خلق یخرج هو الذی یحیی یمیت قضی یقول]
2 – در تمام این پاراگراف بسیار از کلمه «شما» استفاده شده [ربکم لکم لکم تسکنوا الناس الناس ربکم لکم صورکم صورکم رزقکم ربکم ادعوه خلقکم یخرجکم تبلغوا اشدکم تکونوا منکم تبلغوا تعقلون]
3 – در تمام این آیات یکبار هم از حالت گوینده جمعی که در فارسی با کلمه «ما» مشخص میشود (مانند خلقنا و جعلنا و رزقنا و صورنا و . . نا) استفاده نشده است.


آفرینش از «خاک»: ايا منظور حضرت ادم است يا همه انسانها؟

با توجه به آیه 67 اگر برعکسِ ترتیب مذکور بخوانیم اینطور می¬شود: طفل، قبل از آن علقه ، قبل از آن نطفه ، و قبل از آن خاک.
این دگردیسی برای همه هست و لذا همه «از خاک» آفریده شده¬اند.
اگر دقت کنیم این عبارتِ «از خاک» مربوط به مرحله قبل از مرحله «نطفه» بودن انسان است .
یعنی مواد پیدایش هر فرد انسانی در زمین است (بصورت غذاها و غیره) و هنوز جذب بدن زن و مرد نشده است تا بعداً بصورت نطفه درآید .
اگر این «همه از خاک آفریده شده اند» را با توجه به مطلب فوق در ذهن خویش بپرورانید این نتیجه حاصل می شود که «آفرینش از خاک با داشتن پدر و مادر مغایر نیست»
یعنی آدمی میتواند هم پدر و مادر داشته باشد ، هم از خاک آفریده شده باشد.
این موضوع مغایر تولد حضرت عیسی (ع) نیزاز خاک [ که قرآن درباره او گفته «خلقه من تراب» (او را از خاک آفرید)] نمی¬شود زیرا چنانکه میدانیم حضرت عیسی (ع) مادر راکه داشت ، و بجای پدر هم «قائم¬مقام پدر» را داشت ، زیرا در قرآن فرموده «قال انما انا رسول ربک لا هب لک غلاما زکیا» (گفت جز این نیست که من فرستاده پروردگارت هستم که به تو پسری پاک عطا کنم)
اگر همین سلسله زنجیر استدلالی را در ذهن خویش ادامه دهیم به کجا میرسیم؟ به آدم!
گرچه او نیز «از خاک» آفریده شده ، اما این موضوع مغایرتی با لزوم داشتن پدر و مادر [ یا لااقل مادر و قائم¬مقام پدر، یا از آن هم پائین¬تر قائم¬مقام مادر و قائم-مقام پدر ] ندارد .
بنابراین «آفرینش از خاک» یعنی اینکه مواد تشکیل¬دهنده بدن شما منشاء خاکی دارد ، و این چیزیست (که با تعبیر فوق اینک )کاملا مفهوم شده است.


فعل خداوند قانونمند است
با توجه به آیه 74 ، اینکه خداوند کسی را گمراه کند ، به این معنی است که مثلا کسی رفتاری را پیشه میکند که نتیجه آن رفتار گمراهی است ، و ماحصل آیه این است که چنین کسانی که چنان رفتارهایی را پیشه کنند گمراه خواهند شد .

شادی ناحق
موضوع آیه 75 ، و شادیی که مطرح شده ، به قرینه «بما کنتم تمرحون» و همچنین به قرینه «متکبرین» (آیه 76) شادی حاصل از گناه و آنهم گناهان مربوط به تجاوزات به حقوق دیگران است .

حقیقتش این است که . . .
در آیه 74 ، نشان داده میشود که در قیامت که پرده ها کنار میرود و حقایق رفتارها برای همگان آشکار میشود برای خود مشرکان نیز این امر روشن میگردد که آن انرژیی که برای سینه زدن زیر پرچم باطل صرف میکردند در حقیقت واقعی و از روی حقیقت نبوده و بلکه شعارهائی که میدادند برای منظوری غیر از آن چیزی بوده که اظهار میکرده اند ، و لذا وقتیکه شرایط تغییر میکند دیگر از آن شعارها عدول میکنند و حتی انکارش هم می نمایند.

پیامبر اسلام(ص) مربوط به دوره بلوغ بشریت است
از دو آیه 77 و 78 فهمیده می¬شود به پیامبر(ص) فشار آمده و آرزو دارد کاش می¬شد به روش¬های اعجازی کار رسالت پیش برود و مخالفان یکسره منکوب شوند اما خداوند می¬خواهد آن حضرت که آخرین پیامبر و متعلق به «دوره بلوغ انسانیت» است کارش را با «روش های انسانی» (برنامه¬ریزی، استدلال، صبر، هجرت، تشکیل حکومت، جهاد و ...) پیش ببرد.

سيماي كلي سوره غافر

در پاراگراف 1 فرموده : توجه به مطالب این قرآن، و صفات ذکر شده الهی، رافع لجبازی و کفر می¬شود ، و تکذیب پیامبران مطلب جدیدی نیست ، اما از حد که بگذرد سبب نابودی در دنیا و عذاب آخرت می¬شود ، و دست اندرکاران امور جهان خواهان موفقيت نهايي مومنان¬اند ، و توجه نکردن به عاقبت آخرتی سبب بروز رفتار قابل نکوهش است و نکوهش شدیدتر هنگامی خواهد بود که جهان آخرت برپا شود و خاسران ببینند چه بر سر خود آورده¬اند .

در پاراگراف 2 می فرماید : تکذیبگران مهم ترِ قبلی نیز مورد هلاکت قرار گرفتند و سران کافران خیال نکنند که ما برخوردبا آنها را حتما تا قیامت عقب می اندازیم ، بلکه ممکن است درهمین جهان هم (درصورتیکه ازحدودی تجاوزکنند) آنها را به عذاب هلاکت دچارکنیم وعذاب آخرتی شان هم محفوظ باشد مثلا فرعون و پیروان او نیز در مقابل سخن حق ، که چه از طرف پیامبرشان و چه از جانب فردی از میان خودشان بطور مفصل و مستدل مطرح میشد ، تکذیب و لجبازی پیشه کردند به هلاکت رسیدند .
در پاراگراف 3 بخشِ مربوط به عذاب قیامت آنها برجسته شده ، تا اندکی به خویش آیند و در عین حال به آنحضرت نیز دلداری میدهد که منشاء وحی او و سایر پیامبران یکی است ، و مانع سران قومش برای گرایش ، تکبرِ بی پشتوانه است که ممکن است تدریجا رقیق شود .

در پاراگراف 4 می فرماید : به افعال و نعمتها و صفات الهی توجه کنید .
در پاراگراف آخر می فرماید : تکذیبگران وقتیکه عذاب آخرتی را احساس کنند آنگاه متوجه خواهند شد و اینکه آیات خداوند واضح و در دسترس شماست ، اگر اهل دیدن و تشخیص باشید ، و اینکه ای تکذیبگران! مواظب باشید که دیر نشود و مبادا به جائی برسید که ایمان آوردن فایده¬ای برایتان نداشته باشد ، و اینکه ای پیامبر! مقاومت کن .

درس : نکوهش کافران که عليرغم الطاف الهي با اصرار و لجبازي باحق مخالفت مي کنند .

تفسير اقاي جمال گنجه اي

تدبر و فهم سوره غافر: نكات تفسري سوره مومن

يَعْلَمُ خَآلـِنَةَ الاَْعْيُنِ وَ مَا تُخْفِى الصُّدُورُ _…_19_ منظور از "خائنة الاعين" چيست؟

(خدا) نگاه هاى دزدانه و آنچه را كه در سينه ها(شان) نهان مى دارند، مى داند. _…_19_

آيه 19 ـ "خائنة الاعين" در اين آيه اشاره خائنانه چشمهاست كه از خفاياى ظاهرى است، و "و ما تخفى الصدور" پنهانهاى باطنى است، كه در هر صورت همه چيز در برابر حضرت اقدس الهى آشكار است.

آيه 28 ـ چرا مومن ال فرعون گفت اگر موسي دروغ گفته باشد ضررش فقط يراي خودش است؟ ژيروان موسي چطور؟

در اين آيه دليلى روشن بر حقانيت حضرت موسى(عليه السلام) آورده كه از جمله: اگر دروغ گويد به زيان خود اوست، حال جاى اين سئوال است كه دروغ مدعى رسالت تنها عليه خود او نيست، بلكه به زيان كسانى هم كه او را تصديق مى كنند هست كه آزاديشان را در حدود دعوى رسالتش بر خلاف حقيقت سلب مى كند؟ پاسخ اين است كه اگر هم برخلاف دعوى او رسالتى در كار نباشد، در اين زمينه زيان و خطرى با حجت به ديگران نمى رساند، زيرا بر حَسَب آياتى چند پذيرش اين مدعى دروغين رسالت ـ كه هيچگونه دليلى بر رسالتش ندارد ـ بعنوان رسول هرگز قابل قبول نيست، بنابراين زيان دعوى دروغين رسالت نخست عليه خود مدعى است و نسبت به ديگران نيز چون بر خلاف حجّت ربانى است زيان ربانى در كار نيست، بلكه پيروان پيامبر دروغين اند كه بدون هيچ دليلى رسالتش را پذيرفته اند.
و اما اگر رسالتى در كار باشد ـ كه هست ـ و موسى(عليه السلام) ـ معاذالله ـ به دروغ مطلبى را به خدا نسبت دهد، قطعاً از جانب حضرت حق Iرسوا خواهد شد، چنانكه در آيه (69:46) چنين جريانى در مورد پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) مطرح شده، كه بحث آن قبلا آمده و در جاى خود نيز خواهد آمد.



_ لاَ جَرَمَ أَنَّمَا تَدْعُونَنِى إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُو دَعْوَةٌ فِى الدُّنْيَا وَ لاَ فِى الاَْخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنَآ إِلَى اللَّهِ وَ أَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحَـبُ النَّارِ _…_43_

آيه 43 ـ اين نفى دعوت در دنيا و آخرت نسبت به بتها و طاغوتها به چه معناست؟
درست است كه بتهاى بى جان نه در دنيا و نه در آخرت هرگز دعوتى ندارند، ولكن طاغوتان در دنيا مستضعفان را به سوى خود همواره دعوت مى كنند، كه همين دعوتهاى شيطانى و طاغوتى آنان را به شرك مى كشاند، البته اين دعوتشان هرگز نقش درستى ندارد زيرا هيچ گونه دليلى جز بر عليه خود در الوهيت يا شركت در آن ندارند، بنابراين نفى دعوت آنان اصل دعوت را نفى نمى كند، بلكه دعوتى با برهان را از آنان سلب كرده، ولى در آخرت اين دعوت باطل را هم ندارند، كه در توانشان هم نيست، و نظرشان هم ـ در آن هنگام «حديد» و تيز است، كه نا خواسته حقايقى را مى نگرند.


ايا نصرت رسولان و اهل ايمان در دنياست يا در آخرت؟

_ إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الاَْشْهَـدُ _…_51_

آيه 51 ـ اين آيه مشتمل بر وعده نصرت حتمى رسولان الهى و مؤمنان است، كه حتى در همين زندگى دنيا هم بر كافران پيروزند، و اين خود مانند آياتى ديگر نويدى براى رجعت است كه دولت جهانشمول ربانى به فرماندهى كل قواى مهدوى(عليه السلام)آغازگر آن است.

پنج تأكيد در "إنّا لنصر رسلنا" نشانگر حتميت اين وعده ربانى است كه اين شايستگان پس از شكست ظاهريشان در آخر كار پيروز خواهند شد، و در آياتى مشابه مانند آيه (37:173) اين حقيقت نويد داده شده است.

إِنَّ الَّذِينَ يُجَـدِلُونَ فِى ءَايَـتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَـن أَتَـلـهُمْ إِن فِى صُدُورِهِمْ إِلاَّ كِبْرٌ مَّا هُم بِبَــلِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُو هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ _…_

آيه 56 ـ اينجا "ما هم ببالغيه" رَسائى اين نابكاران را نسبت به خود بزرگ بينى آنان بيان كرده، كه آن بزرگى و عظمتى را كه در برابر الله و آيات الله گمان مى كردند، هرگز بدان نخواهند رسيد، مگر اينكه خود الله شوند!

سپس "فَاستَعِذْ باللهِ" تنها امر به استعاذه لفظى نيست، بلكه در اصل استعاذه و پناه بردن علمى، عقيدتى، اخلاقى، عملى، فردى و اجتماعى است، و زبان هم تنها بلندگوى اين استعاذه هاى حقيقى است، و اينجا از «السميع» شنوايى ربانى را نسبت به استعاذه هاى لفظى و سپس «البصير» كل استعاذه هاى حقيقى را در بَر دارد، كه اين خود كمال استعاذه است كه قال و حال و اعمال انسان مثلثى از استعاذه انسانيت را تشكيل دهد.

آيه 58 ـ چنانكه در مشابه اين آيه گذشت «وَلاَ المُسِىءُ» نابرابرى بدكاران را با يكديگر تبيين كرده، كه به طريق اولى كلا با مؤمنان و شايستگان نابرابرند، چنانكه بينايان نيز در بينائى نابرابرند، و به طريق اولى تمامى نابينايان با تمامى بينايان نابرابرى كلّى دارند.


_ ذَ لِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَــلِقُ كُلِّ شَىْء لاَّ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ _…_62_

آيه 62 ـ "كلّ ِ شَىء" كه در اين آيه مخلوِق خدا دانسته شده، شىء روح را بطريق اولى شامل است، چون شيئيت انسان در اصل به روح اوست، بنابراين روح هم مانند جسم مخلوِق خداست، و بر خلاف آنچه فلاسفه گمان كرده اند اين گونه نيست كه خلق در اختصاص ماده و ماديات، و امر مخصوص مجردات باشد، در جاى خود هم به تفصيل تبيين شده كه امر در معانى گوناگونش هرگز بمعناى ايجاد مجردات نيست، بلكه پس از خلقت آسمانها و زمين "أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَْمْرُ" (7:54) تدبير آفريدگان را افزون بر آنان ويژه حضرت رحيم رحمان دانسته است.

هُوَ الْحَىُّ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ فَـادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَــلَمِينَ _…_65_

آيه 65 ـ اينجا "هو الحّى" است و نه (هو حّىٌ)، و حال آنكه قاعده ادبى خبر اين است كه نكره باشد، ولى در صورت معرفه بودن ـ مانند "هو الحى" ـ بمعناى انحصار خبر است در مبتدا بدين معنى كه حيات و زندگى در انحصار حضرت اقدس الهى است، (هو حىٌّ) يعنى او زنده است، ولى "هو الحى" يعنى تنها او زنده است، و در برابر او همگان مرده اند، در حال مرگشان كه معلوم، در حال زندگيشان نيز ـ از نظر محدود بودن آن و فقر مطلق الى الله ـ مرده اند، كه "كُلُّ مَنْ عَلَيها فان وَيَبْقى وَجْهُ رّبِك ذُوالجَلالَ و الإكْرامِ" همه زندگان ـ چنانكه پيش از وجودشان و پس از آن در حال زندگيشان و سپس در حالت مرگشان در اين مثلث ـ مرده اند، فقير و فقر الى الله هستند، خودى ندارند تا از خود چيزى داشته باشند، خودشان و آنچه متعلق به آنهاست تنها از آن خداست، و به همين جهت "هُوَ الحَى" تنها او زنده است.

_ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِالْكِتَـبِ وَ بِمَآ أَرْسَلْنَا بِهِى رُسُلَنَا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ _…_70_

آيه 70 ـ "كَذَّبُوا بِالْكِتاب" و نه (كذّبوا الكتاب) در عين متعدى بودن تكذيب خود دليل است كه (باء) در «بالكتاب» براى تعديه نيست بلكه بمعناى سببيت و معيت و مانند آن از معانى مناسب با غير تعديه است، بدين معنى كه با در دست داشتن كتاب و مصاحبت با آن بوسيله همان كتاب آن را تكذيب كردند، كه اين كفرى مضاعف است، آرى كسانى هستند كه بدون آگاهى از كتاب وحيانى آن را تكذيب مى كنند، كه تكذيبشان كمتر است، ولى اينان در كفرى عنادى با آگاهى به كتاب و بوسيله آن آنرا تكذيب مى نمايند.

_ فَلَمَّا رَأَوْاْ بَأْسَنَا قَالُواْ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُو وَ كَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِى مُشْرِكِينَ _…_84_

آيه 84 ـ اين آيه ايمان از روى ترس را مانند هنگام نزول عذاب ناچيز دانسته، زيرا اين خود ترس است و نه ايمان، آرى اگر مانند قوم يونس در عين ترس در برابر عذاب ايمانشان واقعى باشد، تا اندازه اى مقبول است چنانكه در (10:98) تبيين شده.

تفسير فرقان

ترجمه تدبر و فهم سوره غافر نکات تفسیری سوره مومن

در ایه 60 سوره غافر جمله مشهور ادعونی استجب لکم بکار رفته است. منظور از این جمله چیست؟ ایا هر دعایی اجابت میشود؟ ارتباط دعا و عبادت چیست؟


وَ قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ _…_60_

پاسخ 1:

آيه 60 ـ اين آيه دعوتى عمومى نسبت به دعوت ربانى است كه او را همواره بخوانند و پيوسته از او بخواهند.
اينجا "أستجب لكم" وعده كلى استجابت است نسبت به تمامى درخواستها، البته باشرايطى كه در جاى جاى قرآن بيان شده، اگر هم تمامى اين شرايط مقرر گردد، وقت و كيفيتى براى اجابت تعيين نشده است، و تنها اصل اجابت برحسب مصلحت ربانى از نظر وقت و كم و كيفش مورد وعده است و بَس.

گاه مى شود كه مصلحت درخواست كننده در تأخير اجابت است چه در دنيا، چه در برزخ و چه آخرت، گاهى هم مورد درخواست مصلحتى ندارد، كه خدا هم آن را تبديل به خواسته اى شايسته مى كند، و احياناً بخشى از همان درخواست شايسته است كه در جمع استجابت هم شايسته مصلحت ربانى است.

"استجب لكم" بدين معناست كه در پرتو كل رحمتهاى رحيمى و ويژه شما را اجابت مى كنم، و نه بگونه اى سطحى و عادى،
و لفظ «عبادتى» هم در اينجا ـ كه مقصود دعاى خالص است ـ بيانگر اين حقيقت است، كه "الدعاءُ مُخُّ العبادة"، زيرا در ساير عبادات احياناً قلب و فكر انسان داراى ارتباطى خالصانه با خدا نيست، بلكه تنها انجام وظيفه اى است سطحى، اما دعاى واقعى به هنگامه اى است كه دست درخواست كننده از همه جا كوتاه و ضرورت نيازش او را وادار كرده كه تنها از حضرت اقدس الهى درخواست كند، و روى همين اصل هم دعا عبادتى انحصارى و سرلوحه ساير عبادتهاست.

تفسیر فرقان

پاسخ 2
پروردگارتان [=صاحب اختيار و گرداننده امورتان] فرمود: مرا بخوانيد تا فاصله‌تان کوتاه کنم، 33 مسلماً کسانی که از عبادت من استکبار مي‌ورزند [نمي‌خواهند در برابر نظامات من سر خم کنند] به زودی سرافکنده به جهنم داخل مي‌شوند.
______________

33- معنای «اجابتِ» خواسته‌ها، رفع موانع و برآوردن حاجات است که منحصرا در اختيار خداست. ر.ک. به مقاله «اجابت دعا» از همين قلم.

از تفسیر عبدالعلی بازرگان

پاسخ 3


قَالَ رَبُّكمُ ادْعُونى أَستَجِب لَكمْ


اين آيه دعوتى است از خداى تعالى به همه بندگانش ، دعوتى است به دعا و خواندن او، و وعده اى است به استجابت آنان . و به طورى كه ملاحظه مى كنيد هم دعا را مطلق آورده ، و هم مستجاب كردن آن را. و ما در بحثى كه پيرامون معناى دعا و اجابت در ذيل آيه ((اءجيب دعوة الداع اذا دعان (( در جلد دوم اين كتاب ايراد كرديم پيرامون آن مفصلا بحث نموديم .

((ان الّذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين (( - كلمه ((داخرين (( جمع اسم فاعل از مصدر ((دخور(( است كه به معناى ذلت است . در اين آيه دعاى در آيه قبلى را به عبادت مبدل كرده تا بفهماند كه دعا خود نوعى عبادت است

تفسير الميزان

پاسخ 4

آیات بسیار صمیمانه
در این پاراگراف صمیمیت بسیار زیادی نسبت به مردم اظهار شده ، بطوری که:
1 - در تمام این آیات ، راجع به خداوند از حالت گوینده فردی (که در فارسی با کلمه «من» بیان میشود) بکار رفته ، مثلا : [قال ربکم ادعونی استجب عبادتی الذی جعل ذوفضل ربکم خالق هو الذی جعل صوّر احسن رزق ربّ تبارک ربّ خلق یخرج هو الذی یحیی یمیت قضی یقول]
2 – در تمام این پاراگراف بسیار از کلمه «شما» استفاده شده [ربکم لکم لکم تسکنوا الناس الناس ربکم لکم صورکم صورکم رزقکم ربکم ادعوه خلقکم یخرجکم تبلغوا اشدکم تکونوا منکم تبلغوا تعقلون]
3 – در تمام این آیات یکبار هم از حالت گوینده جمعی که در فارسی با کلمه «ما» مشخص میشود (مانند خلقنا و جعلنا و رزقنا و صورنا و . . نا) استفاده نشده است.

رفع یک خرافه
بسیاری ، از قبیل وعاظ وغیره ، با اشتشهاد به آیه 60 همین سوره ، و نیز آیه «انی قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان . . .» سوره بقره ، مطالبی میگویند که در مخاطب این طمع را ایجاد میکند که برای هر مشکلی باید به ادعیه و توسلات دست یازید و البته (چنانکه تجربه بشری نشان میدهد) این یک توقع بیجا است .

«دعا» از لحاظ لغت به معنی «صدازدن» است ، و اینکه چرا معمولا کسی شخصی را صدا میزند دلایل مختلفی دارد ، از جمله توجه او را به خویش جلب کردن و یا با او مکالمه نمودن و یا . . و البته گاهی هم درخواستِ رفع حاجت هم هست ، اما درخواست رفع حاجت بی مقدمه و باصطلاح ابتدا به ساکن رخ نمیدهد و می باید بین داعی و مدعوّ سابقه ای و الفتی و رابطه ای و صمیمیتی موجود بوده باشد تا داعی از مدعو رفع حاجت خویش را بخواهد .درس و درب بما میگوید مضمون این سوره و این پاراگراف این است که ای لجبازان! دست از مخالفت لجبازانه با تعالیم این پیامبر بردارید و با خداوند رابطه صمیمانه ای برقرار کنید ، همان خدائی که اینقدر باشما صمیمی است.


تفسیر اقای گنجه ای

ترجمه تدبر و تفسير سوره غافر

چرا روز قيامت را يوم الازفه ناميده است؟

وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِمِينَ مَا لِلظَّالِـمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَلَا شَفِيعٍ يُطَاعُ غافر:18

آنها را به روزِ نزديک 12 [=قيامت] هشدار ده، آنگاه که دل‌ها [گوئی] از شدت تنگنای 13 حادثه به گلوگاه مي‌رسد! [در آن روز] ستمگران را هيچ دوست مهربان يا واسطه‌ای که شفاعتش پذيرفته گردد نيست.

____________

12- «آزِفـَه» يکی از نام‌های آخرت است که علاوه بر اين آيه، در آيه 57 سوره نجم (53:57) نيز آمده است. در سوره معارج [آيات 6 (70:6) و 7] هم آمده است که منکران قيامت را بسی دور مي‌بينند، اما ما آن را نزديک مي‌بينيم! نام آزفه بر همين نزديک و قريب‌الوقوع بودن قيامت دلالت مي‌کند که به سرعت و شتاب نزديک مي‌گردد، و مؤمنين راستين شايسته است عمر فراخ و طولانی را بسی تنگ و زودگذر بشمارند.


13- کاظمين از ريشه «کَظْم»، وصف حال کسی است که غضب يا غم و غصه خود را در درون حبس مي‌کند و مانع بروز و بيرون ريختن آن مي‌شود. احساسی است از آمادگی انفجار درونی و مهار آن به نيروی تقوا [از جهت مثبت] يا ترس و وحشت [از ناچاری]. در اين آيه حالت دوم مورد نظر است که انگار با مشاهده عظمت حادثه قيامت، راه نفس بند مي‌آيد!


غافر:24

إِلَى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ كَذَّابٌ

به سوی فرعون و هامان و قارون، 16 ولی [آنها] گفتند: [موسی] جادوگر دروغ‌پردازی است.
_____________

16- اين سه شخصيت منحرف هر يک نماد طغيان در يک بُعد بودند؛ فرعون با ادعای خدائي‌اش، نماد طغيان دينی و فريب اعتقادي، هامان وزير يا فرمانده لشکر فرعون، نماد طغيان قدرت نظامی و بالاخره قارون ثروتمند افسانه‌ای وابسته به دستگاه فاسد فرعون، نماد طغيان مالي. در اين سوره ابتدا از فرعون نام برده و در آخر از قارون. اما در سوره عنکبوت آيه 9 (29:9) - قارون را مقدم بر فرعون ذکر کرده و فساد اقتصادی و اختلاف طبقاتی را در ابتدا قرار داده است. اين سه عنوان ياد آور مثلث به يادماندنی شادروان شريعتی است در: زر و زور و تزوير، تيغ و طلا و تسبيح، مالک و مَلِک و ملا، استعمار و استثمار و استحمار..

غافر:26 ديني كه فرعون نگران تبديل ان بود،چه بود؟

وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسَى وَلْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخَافُ أَن يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَن يُظْهِرَ فِي الْأَرْضِ الْفَسَادَ

و فرعون گفت: بگذاريد 18 موسی را بکشم تا پروردگارش را [به ياری] بخواند [و معلوم شود تکيه‌گاهی ندارد]. من مي‌ترسم دين، شما را دگرگون 19 سازد يا در اين سرزمين فسادی 20 پديد آورد!
______________

18- ذرونی يعنی مرا رها کنيد و به حال خود گذاريد. اين سخن بر اين نکته دلالت مي‌کند که گويا کسانی فرعون را توصيه به مدارا و مذاکره با حضرت موسی مي‌کردند که در جواب مي‌گويد: بگذاريد چنين کنم! شايد هم صحنه‌سازی و حفظ ظاهری باشد.


19- اين همان نظامات و قوانينی است که جامعه بر اساس آن اداره شده و مردم مطابق آن «جزا» و کيفر مي‌بينند. تبديل دين، معنای تغيير نظام دارد، اعم از نظام دينی يا سياسي. در آيه 76 سوره يوسف (12:76) ، قانون اساسی حاکم در مصر «دين الملک» ناميده شده است.


20- افساد مقابل اصلاح است و ظهور فساد در مملکت، به هم خوردن نظم و تعادل حاکم است.

غافر:34

وَلَقَدْ جَاءَكُمْ يُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِي شَكٍّ مِّمَّا جَاءَكُم بِهِ حَتَّى إِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَن يَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُـولًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ

در گذشته نيز يوسف نشانه‌های روشنی برای شما آورده بود، اما پيوسته از پيامش در شک بوديد، تا همين که از دنيا رفت، گفتيد: هرگز پس از او خدا رسولی برنمي‌انگيزد، 24 اين چنين خدا کسی را که از حد گذرندۀ شک‌پذير باشد، در گمراهی رها مي‌سازد.
______________

24- اين روحيه انسان‌های نامتعادل است که وقتی در برابر دو راهی انتخاب قرار مي‌گيرند، فاقد قدرت تصميم‌گيری و اتخاذ موضع قاطع هستند و بلاتکليف و سرگشته در شک و ترديد باقی مي‌مانند، اما وقتی فرصت گذشت و ديدند که چه موقعيت و فرصت ممتازی را از دست داده‌اند، در تأسف خود نيز زياده‌روی و غلّو مي‌کنند. چنين برخوردی با پيامبران و شخصيت‌های دينی يا سياسی نيز صادق است؛ قدر نعمت آنان را در زمان حيات‌شان نمي‌شناسند و حمايت‌شان نمي‌کنند، اما وقتی از دنيا رفتند، به گونه‌ای غلو‌آميز درباره آنها سخن مي‌گويند. جمله «مُسْرِفٌ مُرْتَابٌ» دلالت بر همين بقای در شک و ترديد و از حد تعادل گذشتن‌ها مي‌کند.


غافر:42

تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ وَأُشْرِكَ بِهِ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَأَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفَّارِ

شما مرا [با توصيه به اطاعت از امر فرعون] به ناديده گرفتن خدا و شرک به او در چيزی که شناختی از [نقش داشتن و تأثير] آن ندارم، 27 دعوت مي‌کنيد و من شما را به [ربوبيت خدای] ابرقدرت آمرزنده دعوت مي‌کنم.
_____________

27- درباريان فرعون، مؤمن آل فرعون را به چه چيزی دعوت مي‌کردند که مي‌گويد: «آيا مرا به کفر به خدا و شرک به او در چيزی که بر آن علمی ندارم مي‌خوانيد...؟» جمله «ليس لی به علم» [چيزی که به آن علم ندارم] که با ضمائر مختلف [ليس لک، لکم، لی] جمعاً 8 بار در قرآن تکرار شده است [هود 46 (11:46) و 47، اسراء 36 (17:36) ، حج 71 (22:71) ، نور 15 (24:15) ، عنکبوت 8 (29:8) ، لقمان 15 (31:15) ، غافر 42 (40:42) ] نشان مي‌دهد آدمی تا به چيزی کاملا علم و اطلاع پيدا نکند نبايد از آن پيروی نمايد. درباريان فرعون مطابق اعتقادات دينی زمان خود که در طول قرن‌ها و بلکه هزاره‌ها شکل گرفته بود به خدايان متعدد باور داشتند ولی بر اين باور خود جز پيروی از عقايد آباء و اجدادی دليلی نمي‌توانستند ارائه دهند. در اينجا مؤمن آل فرعون به جای اثبات بطلان اين عقايد، که تحريک کننده و دشمن برانگيز مشرکان مي‌شد، از بعد مثبت وارد شده و مي‌گويد: «در نقش داشتن اين خدايان علمی بر من حاصل نشده است». قرآن نيز در آيه 36 سوره اسراء (17:36) تأکيد کرده است هرگز از چيزی که بر آن علمی نداری پيروی نکن زيرا چشم و گوش و دل [ابزار شناخت] تو نزد خدا بايد پاسخگو باشد.


غافر:72

فِي الْحَمِيمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ

به درون آب جوشان، سپس در آتش دوزخ مي‌سوزند. 38
_____________

38- روشن است اين تعابير تجسم دادن عينی کيفرهائی است که فهم واقعی آن برای ما آدميان محدود و محبوس در معيارهای مادی دنيائی ممکن نيست؛ همين قدر متناسب با فهم مخاطبان زمان نزول در قالب واژه‌های روزمره بيان شده است. کلمه «يسجرون» از ريشه «سَجَرَ»، به افروختن آتش با انداختن هيزم در آن، پر کردن نهر آب و مشابه آن گفته مي‌شود. از اين تعبير، که مشابه آن در قرآن به دفعات آمده است، مي‌توان فهميد آتش دوزخ را اعمال آدميان پديد مي‌آورد و سوخت و ساز آن بيرون از وجود ستمگران آتش افروز نيست!

غافر:85

فَلَمْ يَكُ يَنفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَـمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ

اما ايمان‌شان، آنگاه که سختی [عذاب] ما را ديدند، سودی به حال‌شان نداشت [زیرا توبه از آگاهی حاصل مي‌شود، نه اضطرار. اين قوانين و نظامات] سنّت خداست که در ميان بندگانش جريان دارد. اين چنين است که ناباوران [همواره] زيان‌کار شده‌اند.


از تفسير اقاي عبدالعلي بازرگان

ترجمه تدبر و فهم سوره غافر: نكات تفسيري سوره مومن

علّت تقييد رسالت موسی(سلام الله عليه) به نام سه نفر با توجه به عام بودن آن

اين اصل کلّي بود که در آن اصل کلّي نام کسي را نبردند؛ امّا در جريان موساي کليم(سلام الله عليه) اسم بعضي از افراد را بردند که اينها عناصر سوء و تبهکار آن روز بودند.

﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا موسی‌ بآياتنا﴾؛ نه معجزه، براي وجود مبارک موساي کليم بود، البته اوّل با همان «عصا» و «يد بيضاء» اعزام شدند، بعد معجزات ديگر هم در اختيار آن حضرت قرار گرفت. ﴿وَ سلْطانٍ مبين﴾، برهان و معجزه را سلطان مي‌گويند؛ برهان سلطان است، براي اينکه برهان بر وَهم و خيال مسلّط مي‌شود و سلطهٴ فکري و علمي برای برهان است؛ معجزه سلطان است، براي اينکه بر سحر و شعبده و جادو مسلط مي‌شود و تنها اصلي که در جهان مي‌تواند حرفي براي گفتن داشته باشد، معجزه است. در جريان مسابقه مار ملاحظه فرموديد که وقتي وجود مبارک موساي کليم عصا را انداخت، همهٴ اينها به صورت اوّلي خودشان درآمدند و تنها يک مار واقعي بود که در ميدان حرکت مي‌کرد؛ اين مي‌شود سلطان، سلطان روشن! بعد از اينکه فرمود: ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا موسی‌ بآياتنا وَ سلْطانٍ مبين﴾ ديگر نفرمود: به افراد مردم مصر، بلکه فرمود: ﴿إلى‌ فرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارونَ﴾، براي همه فرستاد؛ امّا منشأ فساد همين‌ها بودند؛ يا قدرت بود يا اجراي سوء بود يا سرمايه‌داري کلان بود.


موعظه مؤمن آل فرعون به پيامد دنيوي و اخروي مخالفت با انبيا

﴿وَ قَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ﴾؛ حالا شروع به موعظه کرده است. جريان انبياي ابراهيمي براي مردم مصر روشن بود؛ احکام وجود مبارک ابراهيم خليل، وجود مبارک يعقوب و اسحاق و يوسف و اينها در همان کنعان و مصر رواج داشت؛ ساليان متمادي وجود مبارک يوسف صديق فرزند ابراهيم خليل و يعقوب و اسحاق در آن سرزمين حکومت کرد، وزارت کرد، معارف الهي را منتقل کرد و مردم با آن احکام آشنا بودند. اين مومن «آلِ فرعون» مي گويد اگر بيراهه رفتيد، خطر مخالفان انبياي گذشته دامن گير شما مي شود؛ اگر بيراهه رفتيد من خطر مخالفان انبياي گذشته و گروه هايي که در برابر وحي و نبوت مي ايستادند، براي شما همان ها را رقم زده مي يابم! مثل «دأب» قوم نوح و عاد و ثمود ﴿وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِم﴾ تا به عصر يعقوب و اسحاق و اسماعيل و امثال آنها و خداي سبحان هرگز نسبت به بندگان خود ظلم روا نمي دارد. ﴿وَ يَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنَادِ﴾؛ من هم از عذاب دنيا و هم عذاب آخرت مي ترسم. در روزقيامت هر کدام ندا مي دهند «يَا وَيْلَتَا»، [36]آن را مي گويند روز «تَنادي» که يکديگر را ندا مي دهند «هَلْ مِنْ مُغِيث»،‌[37]«يَا وَيْلَتَا»؛ کسي هست به داد ما برسد؟! اين روز، روز «تَنادي» است، ﴿يَوْمَ التَّلاَقِ﴾ [38]است که قبلاً گذشت و ﴿يَوْمَ التَّنَادِ﴾ است که الآن آمده است، آن گاه در آن روز کجا فرار مي کنيد؟ از عذاب الهي مي خواهيم فرار کنم؛ امّا راه فرار نيست! ﴿يَوْمَ تُوَلُّونَ﴾ شما که الآن از وحي نبوت رو برگردانديد، آن روز از عذاب الهي مي خواهيد رو برگردانيد و فرار کنيد؛ امّا مفرّي نيست! «أينَ المفرّ»؟ امروز به شما گفتند: ﴿فَفِرُّوا إِلَي اللَّهِ﴾؛ [39]از معصيت، از تجاوز، از خطا و خطيئه به طرف «الله» فرار کنيد؛ ولي آن روز مفرّي نيست.


*موعظه مؤمن آل فرعون به روز سلب قدرت از قدرتمندان*

بعد مؤمن آل فرعون می گويد: ﴿يَا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظَاهِرِينَ فىِ الْأَرْضِ فَمَن يَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِن جَاءَنَا﴾، اين موعظهٴ آل فرعون است! امروز اين قدرت‌هاي مصر در اختيار شماست! حرف خود فرعون هم اين بود که ﴿أَ لَيْسَ لي‌ مُلْكُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْري مِنْ تَحْتي﴾،[31]

اين مؤمن آل فرعون هم مي‌گويد امروز قدرت دست شماست، بعد چه خواهيد کرد؟ انسان که با مُردن نمي‌پوسد مشکل اساسي شما اين است که شما مرگ را نمي‌دانيد چيست؟ مرگ چاله نيست، چاه نيست، گودال نيست، همان بيان نوراني سيد الشهداء(سلام الله عليه) است که فرمود «صَبْراً بَنِي الْكِرَامِ فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةٌ‌»؛[32]مرگ گودال نيست، چاه نيست، چاله نيست، بلکه مرگ معبر و پل است، انسان از اين پل مي‌گذرد و بالاخره تمام خبرها آن طرف آب است. فرمود شما چون به معاد معتقد نيستيد و الاّ امکانات فراواني در عالَم داريد!

﴿يا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظاهِرينَ فِي الْأَرْضِ﴾؛ امروز چشم گير هستيد، به چشم مي‌آييد و درخشان هستيد؛ امّا اگر من شما را همراهي کنم و دست از دين خود بردارم: ﴿فَمَنْ يَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا﴾؛ ما گروهي هستيم که به موساي کليم ايمان آورديم. آن وقت آل فرعون گفت: ﴿ما أُريكُمْ إِلاَّ ما أَری‌ وَ ما أَهْديكُمْ إِلاَّ سَبيلَ الرَّشادِ﴾.



*پيروی توده مردم از محققين بت پرست و ظهور فرعون ها محصول آن*

امّا تودهٴ مردم اينها که اهل تحقيق نبودند، مي‌گفتند قبول و نکول ما وابسته به تصديق و تکذيب نياکان ماست، ما چيزي را قبول مي‌کنيم که ﴿إِنَّا وَجَدْنَا ءَابَاءَنَا عَلیَ أُمَّة﴾[21]و چيزي را ردّ مي‌کنيم که ﴿ما سَمِعْنا بِهذا في‌ آبائِنَا الْأَوَّلين﴾؛[22]هر چه آنها تصديق کردند، مورد قبول ماست و هر چه که آنها تکذيب کردند، مورد نکول ماست. اين ﴿إِنَّا وَجَدْنَا ءَابَاءَنَا عَلیَ أُمَّة﴾ و اين ﴿ما سَمِعْنا بِهذا في‌ آبائِنَا الْأَوَّلين﴾ براي اينها اصلي بود، پس اين کار تودهٴ مردم است. دين آمده هم محققين را به راه تحقيق آشنا کرد که اصلاً تحقيق يعني چه؟ هم تودهٴ مردم را گفت شما بيش از اين و برتر از اين مي‌ارزيد، چرا خودتان را ارزان فروختيد!؟ هر وقت تودهٴ مردم گرفتار ﴿إِنَّا وَجَدْنَا ءَابَاءَنَا عَلیَ أُمَّة﴾ و گرفتار ﴿ما سَمِعْنا بِهذا في‌ آبائِنَا الْأَوَّلين﴾ شدند، فرعون‌ها ظهور مي‌کنند؛ هر وقت تودهٴ مردم بالا آمدند، فرعون‌ها فروکش مي‌کنند.

*دوری از استخفاف و تقويت عقلانيت، بهترين خدمتِ حکومت اسلامی به مردم*

دو نگاه وجود دارد: يک نگاه اين است که ما بايد به مردم خدمت کنيم که اين وظيفه همه ماست؛ امّا نگاه دوم اين است که مردم مصرف‌کننده نيستند، مهم‌ترين خدمتي که ما بايد به مردم کنيم، عقلانيت و خردورزي مردم است! اگر ـ خداي ناکرده ـ سطح فکر مردم پايين بيايد ﴿فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ﴾ هست، چه اينکه الآن شما در کشورهاي غرب همين را مي‌بينيد و «خروشچف» هم که اين حرف را مي‌زد، همين بود؛ يعنی ﴿فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ﴾


*شب مايه آسايش انسان و تعارض سبک زندگي ما با آن*

﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ﴾؛آسايش شما در شب است، اگر هميشه روز بود يا هميشه شب بود که زندگي ميسور نبود. الآن متأسفانه ما اصرار داريم که زندگي ما زندگي اسلامي باشد، اي کاش اسلامي باشد! امّا مردم تاساعت نه و ده صبح مي‌خوابند، شب اين نيروها و انرژي‌ها را مصرف مي‌کنند، برق را مصرف مي‌کنند، با همه معاصي که به وسيله نامحرمان رد و بدل مي‌شود و مغازه‌ها تا آن وقت باز است، کجاي اين زندگي اسلامي است؟ صبح زود بياييد کار کنيد و اول مغرب برويد نماز جماعت را بخوانيد و استراحت کنيد! يا در هر جا، هر کوچه و پس کوچه و هر محله‌اي که هستيد اهل آن محل جلسه داشته باشيد، مشکلات اقتصادي، سياسي، اجتماعي و مشکلات عمراني خود را مطرح کنيد، شب براي آن است! نه اينکه صبح بخوابيد و از نيمه روز شروع کنيد تا ده شب مغازه‌ها باز باشد! اين همه نيرو و آن همه نامحرم! شب براي اين امور است و اين مي‌شود زندگي اسلامي! ديگر همايش نمي‌خواهد! سبک اسلامي را شما بايد در خيابان صفائيه و غير صفائيه مي‌رويد بينيد! فرمود: ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ﴾، اهالي هر محل بعد از نماز مغرب و عشا جلسه‌اي داشته باشند و هفته‌اي يک شب مشکلات خودشان را مطرح کنند، اينها که طرح بدهند امورات محل پيش مي‌رود! ﴿لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِراً﴾؛روز را روشن کرد تا اينکه تجارت تمام شود، ﴿إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَي النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ﴾؛ اين نظم را مي‌بينيد که جهان را چهار فصل آفريد! الآن ما در نيم کره شمالي هستيم مردمي مثل مردم برزيل در نيم کره جنوبي هستند، الآن براي آنها آن جا تابستان است؛ تمام ميوه ها در تمام چهار فصل روي کره زمين هست؛ يک جا زمستان است، يک جا تابستان است، يک جا بهار است و يک جا پاييز است، اين‌طور نيست که همه جا زمستان باشد يا همه جا تابستان باشد؛ نه خير! کره زمين است و نيم کره شمالي و نيم کره جنوبي دارد که يک جا زمستان است و مقابل آن تابستان است؛ يک جا بهار است و مقابل آن پاييز است؛ همه ميوه، همه اقسام و همه برکات در همه فرصت‌ها روي کره زمين است، براي اينکه نيازها برطرف شود! ﴿وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ﴾.


اختلاف چهره ها و صداها، مصداقی از خلقت احسن انسان و عامل شناسايي او

فرمود: ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأرْضَ قَرَاراً وَالسَّماءَ بِنَاءً وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ﴾، براي اينکه شما يکديگر را نشناسيد و يک شناسنامه طبيعي همراه هر کسي باشد ـ الآن اين هفت ميلياردي که روي زمين هستند هيچ کدام شبيه ديگري نيستند؛ نه صداي اينها شبيه ديگري است و نه چهره اينها شبيه ديگري است ـ ﴿وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ﴾؛[26]فرمود که اين اختلاف ها يک شناسنامه طبيعي است. مردم يک کوي و برزن يکديگر را با اسم ممکن است بشناسند؛ امّا انساني که در جامعه بين المللی دارد به سر مي‌برد که الآن به صورت يک دهکده يا شهر بزرگ درآمده است، هيچ کدام از اين هفت ميليارد شبيه هم نيستند؛ نه آهنگ آنها و نه چهره آنها ﴿وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ﴾،فرمود اين اختلاف يک شناسنامه طبيعي است که مبادا کسي يک کسي را بي جا يا اشتباه بگيرد و مانند آن

انسان موقع مرگ صداي نفس لوامه را ميشنود ولي ديگر سودي ندارد

دنيا جاي ايمان و کفر است؛ ولي آخرت جاي ايمان و کفر نيست، بلکه جاي ظهور علم، وضوح علم، شدت علم، بلوغ علم و علم اليقين است و انسان درجات علم را يکي پس از ديگري، يا در طرف بهشت يا در طرف جهنم مي بيند؛ اما اينها دفن کردند و صداي فطرت به گوش آنها نمي رسد.
اين نفس لوامه را خدا فرمود: يک زنگ خطر و آژيري است که در درون همه گذاشتيم؛ افراد عادي اگر ـ خداي ناکرده ـ خلافي کنند، شب که به بستر استراحت مي روند، اصلاً خوابشان نمي برد و مدتي نگران هستند که چرا اين کار را کردند!؟ چه کسي از درون فشار مي آورد؟ اين همان ﴿لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَة ٭ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة﴾ [32]است، اين در درون ما يک آيينهٴ الهي و آيتی الهي است که خدا خلق کرده و مدام آژير مي زند که چرا اين کار را کردي؟ چرا اين کار را کردي؟ برو عذرخواهي کن! برو عذرخواهي کن! اين نعمت الهي است، اين پيام الهي است و انسان چه مسلمان باشد و چه کافر، با همين فطرت خلق شده است؛ اين طور نيست که به مسلمان ها داده باشد و به غير مسلمان ها نداده باشد. فرمود: من ساختار هر کسي را با اين آژير خطر خلق کردم که اگر خلافي کرد، به او بگويد که چرا اين کار را کردي؟ ﴿النَّفْسِ اللَّوَّامَة﴾. حالا اين شخص آمده و اين نفس لوامه را هم که آژير خطر مي کشيد، دفن کرده و اين بيچاره صدايش به جايي نمي رسد: ﴿قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها﴾؛ اين قدر دسيسه کرده که از ثلاثي مجرد رفته روي ثلاثي مزيد. تدسيس کرده، نه تنها دسيسه کرده است. صداي او را نمي شنود و چون صداي او را نمي شنود، صداي ديگري را هم که نمي شنود و صداي خودش را هم که فطرت است نمي شنود؛ لذا ميدان داري مي کند،

مرگ که فرا رسيد، اين خاک ها کنار مي رود و اين فطرت و آژير بلند مي شود و صداي آژير را حالا مي شنود، مذمت نفس را مي شنود، سرزنش نفس را مي شنود؛ اما کاري نمي تواند انجام دهد.

پرسش: ...؟پاسخ: بله، در دنيا تا انسان نفس مي کشد و عذاب الهي نيامده، توبه ممکن است. پرسش: ...؟پاسخ: بله، حالا تا چگونه نفس بکشد!؟ جريان فضيل همين طور بود، جريان حُر همين طور بود که او محارب بود و در برابر امام زمانش صف کشيد، از اين گناه بدتر چيست؟ بعد هم شهيد شد.

پس اگر کسي واقعاً بخواهد راه حق را طي کند مي شود که اين نمونه هايش در تاريخ هست، در قرآن هست، ذيل جريان قصه‌ٴ فُضيل که آن آيه را خوانده است. پس اين راه در حال عادي ممکن است، فرمود: ﴿فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا﴾، اين سنّت الهي است، اين قانون اساسي ماست و جزء «جوامع الکلم» است، اختصاصي به حال و گذشته و آينده و به عصر و مصر و نسل و تازی و فارسي ندارد، اين از سنّت الهي است. ﴿فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتي‌ قَدْ خَلَتْ في‌ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُون﴾ که اين رجوع پايان اين سوره است به صدر آن


تفسير تسنيم ايت اله جوادي املي

در سوره غافر (مومن)از زبان کافران در دوزخ ، جملاتی بیان شده از جمله در ایه 11

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَكْبَرُ مِن مَّقْتِكُمْ أَنفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمَانِ فَتَكْفُرُونَ ﴿۱۰﴾

فولادوند: كسانى كه كافر بوده‏ اند مورد ندا قرار مى‏ گيرند كه قطعا دشمنى خدا از دشمنى شما نسبت به همديگر سخت‏تر است آنگاه كه به سوى ايمان فرا خوانده مى‏ شديد و انكار مى‏ ورزيديد

قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِّن سَبِيلٍ ﴿۱۱﴾

مکارم: آنها مي‏گويند: پروردگارا! ما را دو بار ميراندي و دو بار زنده كردي، اكنون به گناهان خود معترفيم، آيا راهي براي خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟!


منظور از دو بار میراندن چیست؟

جهت مطالعه نظرات مختلف به لينك زير مراجعه نماييد

[url=http://quranpuyan.com/yaf_postst5190_mnZwr-z-dw-br-myrndn-w-zndh-khrdn-dr-yh-11-swrh-Gfr-chyst--y-bh-mrg-brzkhy-shrh-drd-y-rjt.aspx]ايا دوبار ميراندن مخصوص كفار است؟ مرگ برزخي است يا رجعت؟[/url]

ترجمه، تدبر و فهم سوره غافر: فرازبندي،عصاره فرازها،نكات مهم تفسيري و درس سوره مومن

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمـَنِ الرَّحِيمِ
به نام خداوند رحمتگر مهربان

حم {1}
حاء ميم {1}
تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ {2}
فرو فرستادن اين كتاب از جانب خداى ارجمند داناست {2}
غَافِرِ الذَّنبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ {3}
[كه] گناه‏بخش و توبه‏پذير [و] سخت‏كيفر [و] صاحب قدرت و مکنت (توانگرِ فراگیر) است‏ خدايى جز او نيست بازگشت به سوى اوست {3}
مَا يُجَادِلُ فِي آيَاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلَادِ {4}
جز آنهايى كه كفر ورزيدند [كسى] در آيات خدا جدال(ادامه دادن سخن خود با خصومت برای غلبه برحریف) نمى‏كند پس رفت و آمدشان در شهرها ( بخشها ) تو را دستخوش فريب نگرداند {4}
كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْأَحْزَابُ مِن بَعْدِهِمْ وَهَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ {5}
پيش از اينان قوم نوح و دسته‏هاى مخالف بعد از آنان به تكذيب پرداختند و هر امتى آهنگ رسول خود را كردند تا او را بگيرند و به [وسيله] باطل جدال نمودند تا حقيقت را با آن پايمال كنند پس آنان را فرو گرفتم پس (بنگر) چگونه بود كيفر من {5}
وَكَذَلِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحَابُ النَّارِ {6}
و بدين سان فرمان پروردگارت درباره كسانى كه كفر ورزيده بودند به حقيقت پيوست كه ايشان همدمان آتش خواهند بود {6}
الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ {7}
كسانى كه عرش [خدا] را حمل مى‏كنند و آنها كه پيرامون آنند به سپاس پروردگارشان تسبيح مى‏گويند و به او ايمان دارند و براى كسانى كه گرويده‏اند طلب آمرزش مى‏كنند پروردگارا رحمت و دانش [تو بر] هر چيز احاطه دارد كسانى را كه توبه كرده و راه تو را دنبال كرده‏اند ببخش و آنها را از عذاب آتش نگاه دار {7}
رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدتَّهُم وَمَن صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ {8}
پروردگارا آنان را در باغهاى جاويد كه وعده‏شان داده‏اى با هر كه از پدران و همسران و فرزندانشان كه به صلاح آمده‏اند داخل كن زيرا تو خود ارجمند و حكيمى {8}
وَقِهِمُ السَّيِّئَاتِ وَمَن تَقِ السَّيِّئَاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ {9}
و آنان را از بديها (در قیامت) نگاه دار و هر كه را در آن روز از بديها حفظ كنى البته رحمتش كرده‏اى و اين همان كاميابى بزرگ است {9}
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَكْبَرُ مِن مَّقْتِكُمْ أَنفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمَانِ فَتَكْفُرُونَ {10}
كسانى كه كافر بوده‏اند مورد ندا قرار مى‏گيرند كه قطعا بغض خدا از نفرت شما (در حال حاضر) نسبت به خودتان سخت‏تر است كه به سوى ايمان فرا خوانده مى‏شديد و انكار مى‏ ورزيديد {10}
قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِّن سَبِيلٍ {11}
مى‏گويند پروردگارا دو بار ما را میراندی و دو بار ما را زنده گردانيدى پس به گناهانمان اعتراف كرديم پس آيا راه بيرون‏شدنى [از آتش] هست {11}
ذَلِكُم بِأَنَّهُ إِذَا دُعِيَ اللَّهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَإِن يُشْرَكْ بِهِ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِيِّ الْكَبِيرِ {12}
اين [كيفر] از آن روى براى شماست كه چون خدا به تنهايى خوانده مى‏شد كفر مى‏ورزيديد و چون به او شرك آورده مى‏شد آن را باور مى‏كرديد پس [امروز] فرمان از آن خداى والاى بزرگ است {12}

عصاره فراز آیات 1-12:قران نازل شده از جانب خداوندِ آمرزنده و سخت کیفر است. کافرانی که به جدال و خصومت با رسولان برخیزند و از پرستش خدای واحد روگردان و گرونده به شرک هستند، گرفتار عقاب خدا شده و در اخرت اهل اتش خواهند بود . اما اهل ایمان و پیروان راه خدا مورد مغفرت و رحمت خدا و مصون از اتش و اهل بهشت خواهند بود .

نکات:
-فعل جادل و عبارت یجادلون فی ایات الله (4 بار) بیشترین تکرار را در این سوره دارند.
- وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ سوره های کهف و غافر
-مشتقات فعل دعا(18 بار) دعا 9 بار عبادت 2 بار،عباد 4 بار
-آیات 10 بار
-تکرار فعل اخذ توسط خدا، اقوام و مردم را3 بار
-تکرار کلمات تق واق ق
- کبر 1،مستکبر 3، متکبر 3بار بیشترین تکرار در سوره غافر، استکبر و مستکبر 8 بار در سوره اعراف،
-مسرف 3بار، بیشترین تکرار
-اولین کاربرد شدیدالعقاب در این سوره:2 بار، بیشترین تکرار درسوره انفال 4بار

-در ایه 10 منظور از مقتکم انفسکم چیست؟
با توجه به آیه 18 که به خشم و اضطراب کفار در روز قیامت اشاره شده است وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِمِينَ و معنای مقت که بغض شدید است، گویای این است که کافران در قیامت از عملکرد خود در دنیا در مخالفت و لجاجت با پیام رسولان پشیمان و نسبت به خود غضبناکند اما خشم و افسوس خدا از انها بیشتر است.

-منظور از دو بار اماته و احیا در آیه 11 چیست؟
در آیات مختلف مراحل کلی و عمومی تغییر انسانها بین مرگ و زندگی بدین گونه بیان شده است:
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ الروم(40)
خدا همان کسى است که شما را آفريد، سپس به شما روزى بخشيد، آنگاه شما را مى‌ميراند و پس از آن زنده مى‌گرداند.
قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ الجاثية(26)
بگو: «خدا[ست که‌] شما را زندگى مى‌بخشد، سپس مى‌ميراند، آنگاه شما را به سوى روز رستاخيز -که ترديدى در آن نيست- گرد مى‌آورد، ولى بيشتر مردم [اين را] نمى‌دانند.»
كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ۖ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ البقرة(28)
چگونه خدا را منکريد؟ با آنکه مردگانى بوديد و شما را زنده کرد؛ باز شما را مى ميراند [و] باز زنده مى‌کند؛ [و] آنگاه به سوى او بازگردانده مى‌شويد.
نکته مشترک بین انها این است که ابتدا خداوند به انسان (در حالیکه میت بوده) حیات داده سپس او را می میراند و مجددا زنده می کند سپس بسوی خدا جهت حساب وکتاب برمیگرداند.
همچنین در آیاتی چون دخان56 و صافات 58 بیان شده که بهشتیان نیز مرگی جز مرگ در انتهای زندگی دنیا ندارند.
لذا روال عمومی یک میراندن در زندگی دنیوی و سپس یک احیا در روز رستاخیز است.
اما اینکه کافران صحبت از دو اماته میکنند جریانی مخصوص خود انهاست که جزییات ان در قران مبهم است. (تنها در سوره دخان از قول کافران بیان شده که انها در دنیا منکر مرگ مجدد و نشور در قیامت بودند.)
این مرگ و زندگی نمیتواند در عالم برزخ یا قبر باشد زیرا طبق ایات بالا، انسان از نظرقران بعد ازمرگ تا زمان حشر، میت است (روح جدا از جسم است) و لذا زنده شدن در برزخ و مردن در ان، مخالف آیات قران است. قران فقط کشته شدگان در راه خدا را احیا نامیده است که البته مراد از این نوع حی بودن مشخص نیست چون قطعا انها نیز فاقد بدن مادی هستند.
همچنین رجعت هم نمیتواند باشد چرا که اولا اصل ان بصراحت در قران ذکر نشده و ثانیا با روال عمومی ایات فوق و نیز یکبار میراندن بهشتیان در تناقض است چرا که طبق نقلها برخی از انبیا و صلحا نیز در رجعت زنده شده و سپس می میرند حال انکه طبق ایات قران بهشتیان قط یک مرگ دارند. همچنین راجع به حضرت یحیی و عیسی مطرح شده که سلام بر انها روزیکه متولد میشوند، می میرند و زنده مبعوث میشوند که مشابه همان جریان و مراحل عمومی موت و حیات انسانهاست.


هُوَ الَّذِي يُرِيكُمْ آيَاتِهِ وَيُنَزِّلُ لَكُم مِّنَ السَّمَاء رِزْقًا وَمَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَن يُنِيبُ {13}
اوست آن كس كه نشانه‏هاى خود را به شما مى‏نماياند و براى شما از آسمان روزى مى‏فرستد و جز آن كس كه توبه‏كار است [كسى] پند نمى‏گيرد {13}
فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ {14}
پس شما خدا را باخلوص فرا خوانيد هر چند کافرانِ(جدال کننده) از آن (توحید) کراهت دارند (و آنرا نمی پذیرند){14}
رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ لِيُنذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ {15}
بالابرنده درجات خداوند عرش به هر كس از بندگانش كه خواهد آن روح [=فرشته حامل ابلاغ رسالت] را به فرمان خويش مى‏فرستد تا [مردم را] از روز ملاقات [با خدا] بترساند {15}
يَوْمَ هُم بَارِزُونَ لَا يَخْفَى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ لِّمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ {16}
آن روز كه آنان ظاهر گردند چيزى از آنها بر خدا پوشيده نمى‏ماند امروز فرمانروايى از آن كيست از آن خداوند يكتاى قهار است {16}
الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ {17}
امروز هر كسى به [موجب] آنچه انجام داده است كيفر مى‏يابد امروز ستمى نيست آرى خدا زودشمار است {17}
وَأَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْآزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَاظِمِينَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَلَا شَفِيعٍ يُطَاعُ {18}
و آنها را از آن روز قريب[الوقوع] بترسان آنگاه كه جانها به گلوگاه مى‏رسد در حالى كه اندوه خود را فرو مى‏خورند براى ستمگران نه يارى است و نه شفاعتگرى كه مورد اطاعت باشد {18}
يَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَمَا تُخْفِي الصُّدُورُ {19}
[خدا همه چیز حتی] نگاههاى مخفی چشمان و آنچه را كه دلها نهان مى‏دارند مى‏داند {19}
وَاللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لَا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ {20}
و خداست كه به حق داورى مى‏كند و كسانى را كه جز او مى‏خوانند [عاجزند و] به چيزى داورى نمى‏كنند در حقيقت ‏خداست كه خود شنواى بيناست {20}

عصاره فراز ایات 13-20:خدایی که ایاتش در جهان هویداست و شما را روزی میدهد، رسولانی فرستاده تا شما را از روز قیامت که بین شما داوری کرده ، اعمال شما را جزا میدهد و هیچ شفیعی ندارید، انذار دهد. پس تنها اوست که شایسته پرستش و خواندن است.

نکات:
-مخلصین له الدین. در سوره های یونس اعراف غافر 2 عنکبوت لقمان و بینه بکار رفته . جالب انکه در سوره های یونس، عنکبوت و لقمان برای بیان حالت خواندن خدا توسط مسافران کشتی که گرفتار امواج شدند، بکار رفته است. لذا میتوان نتیجه گرفت در سایر سوره هایی که امر شده فادعوه مخلصین له الدین، منظور خواندن خدا از روی چنین حالتی مشابه مضطر واقعی در کشتی است که غیر خدا امیدی ندارد.

أَوَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ كَانُوا مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا كَانَ لَهُم مِّنَ اللَّهِ مِن وَاقٍ {21}
آيا در زمين نگرديده‏اند تا ببينند فرجام كسانى كه پيش از آنها [زيسته]اند چگونه بوده است آنها از ايشان نيرومندتر [بوده] و آثار [پايدارترى] در روى زمين [از خود باقى گذاشتند] با اين همه خدا آنان را به كيفر گناهانشان گرفتار كرد و در برابر خدا بازدارنده ای نداشتند {21}
ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانَت تَّأْتِيهِمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَكَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ إِنَّهُ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقَابِ {22}
اين [كيفر] از آن روى بود كه پيامبرانشان دلايل آشكار برايشان مى ‏آوردند ولى [آنها] انكار مى‏كردند پس خدا [گريبان] آنها را گرفت زيرا او نيرومند سخت‏كيفر است {22}
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِينٍ {23}
و به يقين موسى را با آيات خود و حجتى آشكار فرستاديم {23}
إِلَى فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَقَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ كَذَّابٌ {24}
به سوى فرعون و هامان و قارون [اما آنان] گفتند افسونگرى شياد است {24}
فَلَمَّا جَاءهُم بِالْحَقِّ مِنْ عِندِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاء الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْيُوا نِسَاءهُمْ وَمَا كَيْدُ الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَالٍ {25}
پس وقتى حقيقت را از جانب ما براى آنان آورد گفتند پسران كسانى را كه با او ايمان آورده‏اند بكشيد و زنانشان را زنده بگذاريد و[لى] نيرنگ كافران جز در گمراهى نيست {25}
وَقَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسَى وَلْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخَافُ أَن يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَن يُظْهِرَ فِي الْأَرْضِ الْفَسَادَ {26}
و فرعون گفت مرا بگذاريد موسى را بكشم تا پروردگارش را بخواند (که نجاتش دهد اگر راست میگوید) من مى‏ترسم آيين و رسوم شما را تغيير دهد يا در اين سرزمين فساد كند {26}
وَقَالَ مُوسَى إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَرَبِّكُم مِّن كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لَّا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسَابِ {27}
و موسى گفت من از هر متكبرى كه به روز حساب باور ندارد به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برده‏ام {27}

عصاره دسته آیات 21-27:از سرنوشت اقوام قبل که نیرومند تر از شما بودند و رسولان الهی را که با نشانه و دلایل بسویشان امدند؛ انکار کردند و خداوند انها را به کیفر کارشان هلاک کرد، متنبه شوید. فرعونیان موسی را که با حجتی اشکار بسویشان مبعوث شد، ساحری دروغپرداز خواندند. پسران مومنین را کشتند و در صدد قتل موسی هم برامدند اما خداوند او را حفظ کرد.

نکات:
-در این سوره و سوره اعراف به کشتن پسران مومنین بنی اسراییل توسط فرعونیان اشاره شده است. ظاهرا این دوران، مقارن افزایش فشار و کشتار مسلمانان توسط سران قریش بوده است.

وَقَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَن يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءكُم بِالْبَيِّنَاتِ مِن رَّبِّكُمْ وَإِن يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِن يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُم بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ {28}
و مردى مؤمن از خاندان فرعون كه ايمان خود را نهان مى‏داشت گفت آيا مردى را (موسی) مى‏كشيد كه مى‏گويد پروردگار من خداست و مسلما براى شما از جانب پروردگارتان دلايل آشكارى آورده و اگر دروغگو باشد دروغش به زيان اوست و اگر راستگو باشد برخى از آنچه به شما وعده مى‏دهد به شما خواهد رسيد چرا كه خدا كسى را كه افراطكارِ(متجاوز از حدود) دروغزن باشد هدايت نمى‏كند {28}
يَا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظَاهِرِينَ فِي الْأَرْضِ فَمَن يَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جَاءنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَا أُرِيكُمْ إِلَّا مَا أَرَى وَمَا أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ الرَّشَادِ {29}
اى قوم من امروز فرمانروايى از آن شماست [و] در اين سرزمين مسلطيد و[لى] چه كسى ما را از بلاى خدا اگر به ما برسد حمايت ‏خواهد كرد فرعون گفت‏ جز آنچه مى‏بينم به شما نمى‏نمايم و شما را جز به راه راست ( رشد) راهبر نيستم {29}
وَقَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُم مِّثْلَ يَوْمِ الْأَحْزَابِ {30}
و كسى كه ايمان آورده بود گفت اى قوم من من از [روزى] مثل روز دسته‏ها[ى پیشین مخالف خدا] بر شما مى‏ترسم {30}
مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِن بَعْدِهِمْ وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِّلْعِبَادِ {31}
[از سرنوشتى] نظير سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود و كسانى كه پس از آنها [آمدند] و [گرنه] خدا بر بندگان [خود] ستم نمى‏خواهد {31}
وَيَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنَادِ {32}
و اى قوم من بر شما از روزى كه مردم يكديگر را [به يارى هم] ندا درمى‏دهند بيم دارم {32}
يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ مَا لَكُم مِّنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ {33}
روزى كه پشت‏كنان مى‏گریزيد براى شما در برابر خدا هيچ حمايتگرى نيست و هر كه را خدا گمراه كند او را راهبرى نيست {33}
وَلَقَدْ جَاءكُمْ يُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِي شَكٍّ مِّمَّا جَاءكُم بِهِ حَتَّى إِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَن يَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ {34}
و به يقين يوسف پيش از اين دلايل آشكار براى شما آورد و از آنچه براى شما آورد همواره در ترديد بوديد تا وقتى كه از دنيا رفت گفتيد خدا بعد از او هرگز فرستاده‏اى را برنخواهد انگيخت (رسول بودنش را بعد از مرگش اقرار کردید) اين گونه خدا هر كه را افراطگرِ (متجاوز از حدود) شكاك است بى راه مى‏گذارد {34}
الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ وَعِندَ الَّذِينَ آمَنُوا كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ {35}
كسانى كه در باره آيات خدا بدون حجتى كه براى آنان آمده باشد مجادله مى‏كنند [اين ستيزه] در نزد خدا و نزد كسانى كه ايمان آورده‏اند [مايه] عداوت بزرگى است اين گونه خدا بر دل هر متكبر و زورگويى مهر مى‏نهد {35}
وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ لِي صَرْحًا لَّعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ {36}
و فرعون گفت اى هامان براى من كوشكى بلند بساز شايد من به آن راهها برسم {36}
أَسْبَابَ السَّمَاوَاتِ فَأَطَّلِعَ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ كَاذِبًا وَكَذَلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَصُدَّ عَنِ السَّبِيلِ وَمَا كَيْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِي تَبَابٍ {37}
راههاى [دستيابى به] آسمانها تا از خداى موسى اطلاع حاصل كنم و من او را سخت دروغپرداز مى‏پندارم و اين گونه براى فرعون زشتى كارش آراسته شد و از راه [راست] بازماند و نيرنگ فرعون جز به تباهى نينجاميد {37}
وَقَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ {38}
و آن كس كه ايمان آورده بود(همان مومن) گفت اى قوم من مرا پيروى كنيد تا شما را به راه درست هدايت كنم {38}
يَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ {39}
اى قوم من اين زندگى دنيا تنها كالايى [ناچيز] است و در حقيقت آن آخرت است كه سراى پايدار است {39}
مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ {40}
هر كه بدى كند جز به مانند آن كيفر نمى‏يابد و هر كه كار شايسته كند چه مرد باشد يا زن در حالى كه ايمان داشته باشد در نتيجه آنان داخل بهشت مى‏شوند و در آنجا بى‏حساب روزى مى‏يابند {40}
وَيَا قَوْمِ مَا لِي أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجَاةِ وَتَدْعُونَنِي إِلَى النَّارِ {41}
و اى قوم من چه شده است كه من شما را به نجات فرا مى‏ خوانم و [شما] مرا به آتش فرا مى‏خوانيد {41}
تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ وَأُشْرِكَ بِهِ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَأَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفَّارِ {42}
مرا فرا مى‏خوانيد تا به خدا كافر شوم و چيزى را كه بدان علمى ندارم با او شريك گردانم و من شما را به سوى آن ارجمند آمرزنده دعوت مى‏كنم {42}
لَا جَرَمَ أَنَّمَا تَدْعُونَنِي إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيَا وَلَا فِي الْآخِرَةِ وَأَنَّ مَرَدَّنَا إِلَى اللَّهِ وَأَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ {43}
آنچه مرا به سوى آن دعوت مى‏كنيد به ناچار نه در دنيا و نه در آخرت [درخور] خواندن نيست (یا این معبودان شما هیچ دعوتی ندارند در حالیکه خداوند با ارسال رسولان دعوت میکند) و در حقيقت برگشت ما به سوى خداست و افراطگران همدمان آتشند {43}
فَسَتَذْكُرُونَ مَا أَقُولُ لَكُمْ وَأُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ {44}
پس به زودى آنچه را به شما مى‏گويم به ياد خواهيد آورد و كارم را به خدا مى‏سپارم خداست كه به [حال] بندگان [خود] بيناست {44}
فَوَقَاهُ اللَّهُ سَيِّئَاتِ مَا مَكَرُوا وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ {45}
پس خدا او را از عواقب سوء آنچه نيرنگ مى‏كردند حمايت فرمود و فرعونيان را عذاب سخت فرو گرفت {45}
النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ {46}
[اينك هر] صبح و شام بر آتش عرضه مى‏شوند و روزى كه رستاخيز بر پا شود [فرياد مى‏رسد كه] فرعونيان را در سخت‏ترين [انواع] عذاب درآوريد {46}

عصاره دسته آیات 28-46:مرد مومنی از ال فرعون با تلاش برای منصرف کردن انها از قتل موسی، انها را از رفتار و سرگذشت اقوام مکذب قبلی و نیز وقوع عذاب موعود موسی ، و از سرنوشت جهنمی انها در اخرت هشدار داد و به مسیر نجات دعوت کرد. اما فرعونیان متکبر متجاوز از حدود که دلهاشان سخت و غیرقابل هدایت شده بود ، به جدال خود در ایات خدا ادامه دادند و سرانجام گرفتار عذاب اتشین شدند. و آن مومن را هم خدا از شر فرعونیان حفظ کرد.

نکات:
سبیل الرشاد: 2بار فقط در این سوره . در ایه 29 فرعون مدعی هدایت مردم به راه رشد است و در ایه 38 مرد مومن هم تبعیت از تذکرات و مطالب خودش را راه رشد معرفی میکند.
متکبر 3بار بیشترین تکرار در سوره غافر
-مسرف 3بار، بیشترین تکرار
-ایا جمله اول آیه 46 بر وجود عالم برزخ و عذاب در ان دلالت دارد؟

{وَإِذْ يَتَحَاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاء لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِيبًا مِّنَ النَّارِ {47}
و آنگاه كه در آتش شروع به آوردن حجت مى‏كنند زيردستان به كسانى كه گردنكش بودند مى‏گويند ما پيرو شما بوديم پس آيا مى‏توانيد پاره‏اى از اين آتش را از ما دفع كنيد {47}
قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُلٌّ فِيهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبَادِ {48}
كسانى كه گردنكشى مى‏كردند مى‏گويند [اكنون] همه ما در آن هستيم خداست كه ميان بندگان [خود] داورى كرده است {48}
وَقَالَ الَّذِينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْمًا مِّنَ الْعَذَابِ {49}
و كسانى كه در آتشند به نگهبانان جهنم مى‏گويند پروردگارتان را بخوانيد تا يك روز از اين عذاب را به ما تخفيف دهد {49}
قَالُوا أَوَلَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا بَلَى قَالُوا فَادْعُوا وَمَا دُعَاء الْكَافِرِينَ إِلَّا فِي ضَلَالٍ {50}
مى‏گويند مگر پيامبرانتان دلايل روشن به سوى شما نياوردند مى‏گويند چرا. مى‏گويند پس خودتان بخوانيد (پروردگارتان را) و[لى] دعاى كافران جز در بيراهه نيست {50}}

عصاره دسته ایات 47-50: پیروان هم به همراه رهبران و مستکبران در آتش خواهند بود و هیچ کدام راهی برای تخفیف عذاب نخواهند داشت.


إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ {51}
در حقيقت ما فرستادگان خود و كسانى را كه گرويده‏اند در زندگى دنيا و روزى كه گواهان برپاى مى‏ايستند قطعا يارى مى‏كنيم {51}
{يَوْمَ لَا يَنفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَلَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ {52}
[همان] روزى كه ستمگران را پوزش‏طلبى‏شان سود نمى ‏دهد و براى آنان لعنت است و برايشان بدفرجامى آن سراى است {52}}
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْهُدَى وَأَوْرَثْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ {53}
و قطعا موسى را هدايت داديم (و یاریش کردیم در رسالتش) و برای بنی اسرائيل تورات را به ميراث نهاديم {53}
هُدًى وَذِكْرَى لِأُولِي الْأَلْبَابِ {54}
[كه] رهنمود و يادكردى براى خردمندان است {54}
فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ {55}
پس صبر كن كه وعده خدا حق است و براى گناهت آمرزش بخواه و به سپاس پروردگارت شامگاهان و بامدادان ستايشگر باش {55}
إِنَّ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ إِن فِي صُدُورِهِمْ إِلَّا كِبْرٌ مَّا هُم بِبَالِغِيهِ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ {56}
در حقيقت آنان كه در باره نشانه‏هاى خدا بى‏آنكه حجتى برايشان آمده باشد به مجادله برمى‏خيزند در دلهايشان جز کبر و بزرگنمايى نيست [و] آنان به آن [بزرگى كه آرزويش را دارند] نخواهند رسيد پس به خدا پناه جوى زيرا او خود شنواى بيناست {56}

عصاره دسته ایات 51-56:خداوند رسولان و اهل ایمان را در دنیا و اخرت، یاری خواهد کرد پس ای پیامبر بر وعده حق خدا صبر کن . مخالفین که از روی کبر در ایات مجادله می کنند، به مقصود خود نمیرسند. پس از اقدامات انها به خدا پناه ببر

عصاره دسته آیات 21-27:از سرنوشت اقوام قبل که نیرومند تر از شما بودند و رسولان الهی را که با نشانه و دلایل بسویشان امدند؛ انکار کردند و خداوند انها را به کیفر کارشان هلاک کرد، متنبه شوید.فرعونیان موسی را که با حجتی اشکار بسویشان مبعوث شد، ساحری دروغپرداز خواندند. پسران مومنین را کشتند و در صدد قتل موسی هم برامدند اما خداوند او را حفظ کرد.

عصاره دسته آیات 28-46: مرد مومنی از ال فرعون با تلاش برای منصرف کردن انها از قتل موسی، انها را از رفتار و سرگذشت اقوام مکذب قبلی و نیز وقوع عذاب موعود موسی ، و از سرنوشت جهنمی انها در اخرت هشدار داد و به مسیر نجات دعوت کرد. اما فرعونیان متکبر متجاوز از حدود که دلهاشان سخت و غیرقابل هدایت شده بود ، به جدال خود در ایات خدا ادامه دادند و سرانجام گرفتار عذاب اتشین شدند. و آن مومن را هم خدا از شر فرعونیان حفظ کرد.

عصاره دسته ایات 47-50: پیروان هم به همراه رهبران و مستکبران در آتش خواهند بود و هیچ کدام راهی برای تخفیف عذاب نخواهند داشت.
عصاره دسته ایات 51-56:خداوند رسولان و اهل ایمان را در دنیا و اخرت، یاری خواهد کرد پس ای پیامبر بر وعده حق خدا صبر کن . مخالفین که از روی کبر در ایات مجادله می کنند، به مقصود خود نمیرسند. پس از اقدامات انها به خدا پناه ببر

عصاره فراز آیات 21-56:از سرنوشت اقوام قبل که رسولان الهی را انکار کردند و خداوند انها را به کیفر کارشان هلاک کرد، متنبه شوید. فرعونیان متکبر متجاوز چون دلهاشان سخت و غیرقابل هدایت شده بود موسی و مومن قوم را تکذیب و به جدال خود در ایات خدا ادامه دادند و سرانجام گرفتار عذاب اتشین شدند اما خداوند موسی و ان مومن را حفظ کرد. ای پیامبر بر وعده حق خدا صبر کن . مخالفین که از روی کبر در ایات مجادله می کنند، به مقصود خود نمیرسند. از اقدامات انها به خدا پناه ببر


نکات:
-الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ در ایات 35 و56 امده است

-مفهوم استغفار پیامبر برای ذنبش چیست؟
برای فهم بهتر ذنب پیامبر در قرآن کریم، نگاهی به سایر موارد مشابه بیاندازیم. غیر از سوره غافر خداوند در دو سوره دیگر هم عبارت ذنبک را خطاب به پیامبر اسلام بکار برده است.
یکی سوره محمد آیه 19:فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ
دیگری در سوره فتح آیه 2 :لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا
تامل در سوره های فوق نکات جالبی را روشن میکند:
هر سه سوره به نصرت پیامبر و مسلمانان و دین حق و بطلان و عذاب و خواری کافرین و مخالفان ومنکران حق اشاره شده و خداوند ضمن تاکید بر برحق بودن ایشان، در مقام دلداری و قوت قلب دادن به پیامبر از آینده اسلام و دعوت ایشان است.
جملات و عبارات زیر در سوره های فوق مشهود است:
سوره محمد
وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ آیه 2
ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِن رَّبِّهِمْ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ آیه 3
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ آیه 7
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ آیه 11
سوره غافر
مَا يُجَادِلُ فِي آيَاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلَادِ آیه 4
كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْأَحْزَابُ مِن بَعْدِهِمْ وَهَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ آیه 5
وَكَذَلِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحَابُ النَّارِ آیه6
إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهَادُ آیه 51
فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنَا يُرْجَعُونَ آیه 77
سوره فتح
وَيَنصُرَكَ اللَّهُ نَصْرًا عَزِيزًا آیه 3
هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا آیه28

در سوره غافر خداوند در ابتدای سوره به پیامبر متذکر میشود که رفت و امد و عده کافران ترا نفریبد. سپس با بیان مثالهای پیامبران قبل به پیامبر و مسلمانان امیدواری میدهد که ما قطعا پیامبران واهل ایمان را یاری میکنیم و کافران و اهل باطل هم عذاب دنیوی و اخروی دارند. اما ممکن است عذاب مشرکین مکه در دوران زندگی پیامبر نباشد یا باشد. بهر حال ای پیامبر صبر کن.و راجع به این نگرانی و اضطرابت از آینده ،استغفار کن و خدا را صبح وعصر تسبیح کن.

در سوره محمد که در اولین سال هجرت مسلمانان به مدینه نازل شده ،خداوند ضمن حق دانستن مسلمانان و پیامبر و باطل شمردن کافران ،زمینه را برای نبرد حق و باطل و جنگهای مسلمین با کافرین اماده میکند و به مسلمانان وعده میدهد اگر شما خدا را یاری کنید او هم شما را نصرت میدهد.همانطور که در امتهای پیشین چنین کرد زیرا خدا ولی مومنین است. سپس به پیامبر دستور میدهد که برای ذنب خودت و مومنین و مومنات استغفار کن. این جمله با توجه به آیات قبلی نشان میدهد که بر فضای عمومی مسلمانان خوف ونگرانی از نتیجه نبرد با انبوه کفار حاکم بوده که خدا ضمن دلداری، دستور استغفار از این نگرانی را میدهد.

در سوره فتح هم که بنابر قول مشهور در سال ششم هجری نازل شده، خداوند در ابتدای سوره، صلح حدیبیه را فتح مبینی نامیده تا ذنب قدیم واخیر پیامبر که همانا نگرانی از آینده اسلام و نیز مسلمانان مکه با توجه به وجود دشمنان (اعم از یهودیان و مشرکین مکه) بوده را ببخشد و نعمتش را بر او تمام کند و نصرتی عزیز نصیبش گرداند.

لذا بنظر میرسد در هر سه سوره، ذنب پیامبر همان اضطراب و نگرانی ایشان از پیشرفت رسالتشان بوده است که خداوند با دلداری ایشان را به استغفار و صبر توصیه میکند.

لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ {57}
قطعا آفرينش آسمانها و زمين بزرگتر [و شكوهمندتر] از آفرينش مردم است ولى بيشتر مردم نمى‏دانند {57}
وَمَا يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِيءُ قَلِيلًا مَّا تَتَذَكَّرُونَ {58}
و نابينا و بينا يكسان نيستند و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏اند [نيز] با [مردم] بدكار [يكسان] نيستند چه اندك پند مى‏پذيريد {58}
إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ لَّا رَيْبَ فِيهَا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ {59}
در حقيقت رستاخيز قطعا آمدنى است در آن ترديدى نيست ولى بيشتر مردم ايمان نمى‏آورند {59}
وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ {60}
و پروردگارتان فرمود مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم در حقيقت كسانى كه از پرستش من كبر مى‏ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى‏آيند {60}
اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ {61}
خدا [همان] كسى است كه شب را براى شما پديد آورد تا در آن آرام گيريد و روز را روشنى‏بخش [قرار داد] آرى خدا بر مردم بسيار صاحب‏تفضل است ولى بيشتر مردم سپاس نمى‏دارند {61}
ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لَّا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ {62}
اين است‏خدا پروردگار شما [كه] آفريننده هر چيزى است ‏خدايى جز او نيست پس چگونه [از او] بازگردانيده مى‏شويد {62}
كَذَلِكَ يُؤْفَكُ الَّذِينَ كَانُوا بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ {63}
كسانى كه نشانه‏هاى خدا را انكار مى‏ كردند اين گونه [از خدا] رويگردان مى‏شوند {63}
اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَالسَّمَاء بِنَاء وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ {64}
خدا [همان] كسى است كه زمين را براى شما قرارگاه ساخت و آسمان را بنايى [گردانيد] و شما را صورتگرى كرد و صورتهاى شما را نيكو نمود و از چيزهاى پاكيزه به شما روزى داد اين است ‏خدا پروردگار شما بلند مرتبه و بزرگ است ‏خدا پروردگار جهانيان {64}
هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ {65}
اوست [همان] زنده‏اى كه خدايى جز او نيست پس او را در حالى كه دين [و دعا و پرستش خود] را براى وى بى‏آلايش گردانيده‏ايد بخوانيد سپاس[ها همه] ويژه خدا پروردگار جهانيان است {65}
قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَمَّا جَاءنِيَ الْبَيِّنَاتُ مِن رَّبِّي وَأُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ {66}
بگو من نهى شده‏ام از اينكه جز خدا كسانى را كه [شما] مى‏خوانيد پرستش كنم [آن هم] هنگامى كه از جانب پروردگارم مرا دلايل روشن رسيده باشد و مامورم كه فرمانبر پروردگار جهانيان باشم {66}
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى مِن قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُّسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ {67}
او همان كسى است كه شما را از خاكى آفريد سپس از نطفه‏اى آنگاه از علقه‏اى و بعد شما را [به صورت] كودكى برمى‏آورد تا به كمال قوت خود برسيد و تا سالمند شويد و از ميان شما كسى است كه مرگ پيش‏رس مى‏يابد و تا [بالاخره] به مدتى كه مقرر است برسيد و اميد كه در انديشه فرو رويد {67}
هُوَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ فَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ {68}
او همان كسى است كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند و چون به كارى حكم كند همين قدر به آن مى‏گويد باش بى‏درنگ موجود مى‏شود {68}

عصاره فراز ایات 57-68: خدایی که خالق اسمان و زمین و همه چیز است و نشانه های خلقت و ربوبیتش در جهان بطور مستمر هویداست، تنها او رب و پرودگار شماست. پس تنها او را با خلوص و اطمینان به یگانگی و اجابتش بخوانید. بگو ای پیامبر من هم تسلیم امر اویم و معبودان دیگر را نمیخوانم

نکات:
ارتباط دعا و عبادت :در آیات 60 و 66 دعا و عبادت کنارهم قرار گرفته اند و نشان میدهداولا دعا زیر محموعه و بخشی از عبادت است ثانیا دعا و درخواست حاجت خطاب به کسی است که عبادت و اطاعت و پرستش میشود.
أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آيَاتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُونَ {69}
آيا كسانى را كه در [ابطال] آيات خدا مجادله مى‏كنند نديده‏اى [كه] تا كجا [از حقيقت] انحراف حاصل كرده‏اند {69}
الَّذِينَ كَذَّبُوا بِالْكِتَابِ وَبِمَا أَرْسَلْنَا بِهِ رُسُلَنَا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ {70}
كسانى كه كتاب [خدا] و آنچه را كه فرستادگان خود را بدان گسيل داشته‏ايم تكذيب كرده‏اند به زودى خواهند دانست {70}
إِذِ الْأَغْلَالُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ يُسْحَبُونَ {71}
هنگامى كه غلها در گردنهايشان [افتاده] و [با] زنجيرها كشانيده مى‏شوند {71}
فِي الْحَمِيمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ {72}
در ميان جوشاب [و] آنگاه در آتش برافروخته مى‏شوند {72}
ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ تُشْرِكُونَ {73}
آنگاه به آنان گفته مى‏شود آنچه را در برابر خدا [با او] شريك مى‏ساختيد كجايند {73}
مِن دُونِ اللَّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَل لَّمْ نَكُن نَّدْعُو مِن قَبْلُ شَيْئًا كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكَافِرِينَ {74}
مى‏گويند گمشان كرديم بلكه پيشتر [هم] ما چيزی (درست و قابل اتکا) را نمى‏خوانديم اين گونه خدا كافران را بى‏راه مى‏گذارد {74}
ذَلِكُم بِمَا كُنتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنتُمْ تَمْرَحُونَ {75}
اين [عقوبت] به سبب آن است كه در زمين به ناروا سرمستى مى‏كرديد و بدان سبب است كه [سخت به خود] مى‏نازيديد {75}
ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ {76}
از درهاى دوزخ درآييد در آن جاودان [بمانيد] چه بد است جاى سركشان {76}
فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنَا يُرْجَعُونَ {77}
پس صبر كن كه وعده خدا راست است پس چه پاره‏اى از آنچه را كه به آنان وعده داده‏ايم (عذاب دنیوی) به تو بنمايانيم چه تو را از دنيا ببريم [در هر صورت آنان] به سوى ما بازگردانيده مى‏شوند {77}
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِّن قَبْلِكَ مِنْهُم مَّن قَصَصْنَا عَلَيْكَ وَمِنْهُم مَّن لَّمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاء أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ {78}
و مسلما پيش از تو فرستادگانى را روانه كرديم برخى از آنان را [ماجرايشان را] بر تو حكايت كرده‏ايم و برخى از ايشان را بر تو حكايت نكرده‏ايم و هيچ فرستاده‏اى را نرسد كه بى‏اجازه خدا نشانه‏اى بياورد پس چون فرمان خدا برسد به حق داورى مى‏شود و آنجاست كه باطل‏كاران زيان مى‏كنند {78}

عصاره فراز ایات 69-78:آنها که در آیات خدا جدال کرده، کتاب و رسول را تکذیب میکنند و معبودانی جز خدا را میخوانند، در نتیجه تکبر و سرمستی خودشان از مسیر هدایت دورافتاده اند انها در جهنم کیفر خواهند شد. وعده خدا حق است.هرگاه فرمانش سر رسد، بحق حکم خواهد کرد. پس ای پیامبر صبر کن.

اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعَامَ لِتَرْكَبُوا مِنْهَا وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ {79}
خدا [همان] كسى است كه چهارپايان را براى شما پديد آورد تا از برخى از آنها سوارى گيريد و از برخى از آنها بخوريد {79}
وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ وَلِتَبْلُغُوا عَلَيْهَا حَاجَةً فِي صُدُورِكُمْ وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ {80}
و در آنها براى شما سودهاست تا با [سوار شدن بر] آنها به مقصودى كه در دلهايتان است برسيد و بر آنها و بر كشتى حمل مى‏شويد {80}
وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ فَأَيَّ آيَاتِ اللَّهِ تُنكِرُونَ {81}
و نشانه ‏هاى [قدرت] خويش را به شما مى‏نماياند پس كدام يك از آيات خدا را انكار مى‏كنيد {81}
عصاره فراز ایات 79-81: آیات خداوند در اطراف شما زیاد است ازجمله وجود چارپایان و استفاده های مختلف شما از انها.کدام را انکار میکنید؟
أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَأَشَدَّ قُوَّةً وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ فَمَا أَغْنَى عَنْهُم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ {82}
آيا در زمين نگشته‏اند تا ببينند فرجام كسانى كه پيش از آنان بودند چگونه بوده است [آنها به مراتب از حيث تعداد] بيشتر از آنان و [از حيث] نيرو و آثار در روى زمين استوارتر بودند و[لى] آنچه به دست مى‏آوردند به حالشان سودى نبخشيد {82}
فَلَمَّا جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون {83}
و چون پيامبرانشان دلايل آشكار برايشان آوردند به آن چيز [مختصرى] از دانش كه نزدشان بود سرمست شدند و [سرانجام] آنچه به ريشخند مى‏گرفتند آنان را فروگرفت {83}
فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ {84}
پس چون سختى [عذاب] ما را ديدند گفتند فقط به خدا ايمان آورديم و بدانچه با او شريك مى‏گردانيديم كافريم {84}
فَلَمْ يَكُ يَنفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ {85}
و[لى] هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند ديگر ايمانشان براى آنها سودى نداد نت‏خداست كه از [ديرباز] در باره بندگانش چنين جارى شده و آنجاست كه ناباوران زيان كرده‏اند {85}

عصاره فراز ایات 82-85: از سرگذشت اقوام مشرک قبلی که از شما نیرومندتر بودند و از روی سرمستی به علمشان، رسولان را استهزا کردند عبرت بگیرید که داشته هایشان در هنگام عذاب مرگ را از انها دور نکرد و ایمان و پشیمانی در ان هنگام هم برایشان سودی نبخشید.

نکات:
-أَوَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ كَانُوا مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَآثَارًا فِي الْأَرْضِ در ایات 21و 82
- یوم لاینفع الظالمین معذرتهم(روم)،

مرور سوره غافر

عصاره فراز آیات 1-12:قران نازل شده از جانب خداوند امرزنده و سخت کیفر است. کافرانی که به جدال و خصومت با رسولان برخیزند و از پرستش خدای واحد روگردان و گرونده به شرک هستند، گرفتار عقاب خدا شده و در اخرت اهل اتش خواهند بود . اما اهل ایمان و پیروان راه خدا مورد مغفرت و رحمت خدا و مصون از اتش و اهل بهشت خواهند بود .
عصاره فراز ایات 13-20: خدایی که ایاتش در جهان هویداست و شما را روزی میدهد، رسولانی فرستاده تا شما را از روز قیامت که بین شما داوری کرده، اعمال شما را جزا میدهد، انذار دهد. پس تنها اوست که شایسته پرستش و خواندن است.

عصاره فراز ایات 21-56: از سرنوشت اقوام قبل که رسولان الهی را انکار کردند و خداوند انها را به کیفر کارشان هلاک کرد، متنبه شوید. فرعونیان متکبر متجاوز چون دلهاشان سخت و غیرقابل هدایت شده بود موسی و مومن قوم را تکذیب و به جدال خود در ایات خدا ادامه دادند و سرانجام گرفتار عذاب اتشین شدند اما خداوند موسی و ان مومن را حفظ کرد. پس ای پیامبر بر وعده حق خدا صبر کن. مخالفین که از روی کبر در ایات مجادله می کنند، به مقصود خود نمیرسند. پس از اقدامات انها به خدا پناه ببر
عصاره فراز ایات 57-68: خدایی که خالق اسمان و زمین و همه چیز است و نشانه های خلقت و ربوبیتش در جهان بطور مستمر هویداست، تنها او رب و پرودگار شماست. پس تنها او را با خلوص و اطمینان به یگانگی و اجابتش بخوانید. بگو ای پیامبر من هم تسلیم امر اویم و معبودان دیگر را نمیخوانم

عصاره فراز ایات 69-78: آنها که در آیات خدا جدال کرده، کتاب و رسول را تکذیب میکنند و معبودانی جز خدا را میخوانند، در نتیجه تکبر و سرمستی خودشان از مسیر هدایت دورافتاده اند انها در جهنم کیفر خواهند شد. وعده خدا حق است. هرگاه فرمانش سر رسد، بحق حکم خواهد کرد. پس ای پیامبر صبر کن.
عصاره فراز ایات 79-81: آیات خداوند در اطراف شما زیاد است ازجمله وجود چارپایان و استفاده های مختلف شما از انها کدام را انکار میکنید؟

عصاره فراز ایات 82-85: از سرگذشت اقوام اقوام مشرک قبلی که از شما نیرومندتر بودند و از روی سرمستی به علمشان، رسولان را استهزا کردند عبرت بگیرید که داشته هایشان در هنگام عذاب مرگ را از انها دور نکرد و ایمان و پشیمانی در ان هنگام هم برایشان سودی نبخشید.

درس سوره: کافرانی که از روی تکبر به جدال و خصومت با رسولان برخیزند و از پرستش خدای واحد روگردان و گرونده به شرک هستند، به مقصود خود نخواهند رسید بلکه در موعد مقتضی گرفتار عقاب خدا شده و در اخرت نیز اهل اتش خواهند بود. همانند فرعونیان متکبر متجاوز. پس تنها خدایی که نشانه های خلقت و ربوبیتش در جهان بطور مستمر هویداست، را بخوانید و قبل از نزول عذاب به رسول و کتابش ایمان اورید.

دقت در عصاره فرازها نشان میدهد که درس اصلی سوره در فراز اول بطور خلاصه بیان شده و سپس در ایات و فرازهای بعدی تفصیل داده شده است. در فراز اول به جدال کافران اشاره شده و انرا ناشی از شرک انها دانسته و انها را از سرانجام عقوبت دنیوی و اخروی ان انذار داده است.
نکته جالب انکه در فرازها بطور یک در میان به موضوع جدال و عواقب ان و مثال اقوام پیش و موضع توحید و ایات متعددخداوند در جهان پرداخته است.


کلمات کلیدی:
-فعل جادل و عبارت یجادلون فی ایات الله (4 بار) بیشترین تکرار را در این سوره دارند.
- وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ سوره های کهف و غافر
-مشتقات فعل دعا(18 بار)
-آیات 10 بار
-تکرار فعل اخذ برای خدا اقوام و مردم را 3بار
--تکرار کلمات تق واق ق
- استکبر و مستکبر 8 بار در سوره اعراف.
-مسرف 3بار، بیشترین تکرار
کبر 1،مستکبر 3، متکبر 3بار بیشترین تکرار
-مخلصین له الدین. در سوره های یونس اعراف غافر 2 عنکبوت لقمان و بینه بکار رفته .
-اولین کاربرد شدیدالعقاب در این سوره:2 بار، بیشترین تکرار درسوره انفال 4بار
سبیل الرشاد: 2بار فقط در این سوره
اسامی مختلفی از روز قیامت ذکر شده یوم التلاق،یوم یقوم الاشهاد،یوم التناد،یوم الازفه
الذین یحملون العرش ومن حوله یسبحون بحمد ربهم (غافر، اعراف: لایستکبرون و یسبحونه)
الذین یستکبرون عن عبادتی(مشابه اعراف)
قل انی نهیت ان اعبد الذین تدعون من دون الله (انعام غافر و زمر در رد سازش)،
وامرت ان اسلم لرب العالمین (انعام یوسف غافر زمر)،
فاما نرینک بعض الذی نعدهم او نتوفینک( غافر مشابه یونس زخرف رعد مومنون مریم)

خلاصه تفسير سوره غافر آيت الله جوادي املي

بسم الله الرحمن الرحيم

﴿ حم (۱) تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (۲)

وحی و نبوّت، محور اصلی سُوَر هفت‌گانه «حم»

فرمود: ﴿حم ٭ تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾؛ اين سوره مبارکه «حم»، همراه با شش «حم» ديگر که از آنها به عنوان «حَواميم سَبعه»ياد مي‌شود، بخش مهم و عناصر محوري اين سُور هفتگانه تبيين وحي و قرآن کريم و عظمت معجزه و در نتيجه تأييد رسالت حضرت(صلّي الله عليه و آله و سلّم) است، چون در مکّه گاهي مسئله شِرک وتوحيد محور بحث بود، گاهي مسئله وحي و نبوت و گاهي هم مسئله معاد، گرچه هر سه مسئله در مکّه و حجاز آن روز مورد ابتلای عملي مردم بود، يک؛
مورد ابتلای علمي پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) بود، دو؛
لکن شدّت و ضعف داشت که گاهي در بعضي از شرايط مسئله توحيد و نفي شرک بيشتر رواج داشت، گاهي مسئله وحي و نبوّت و گاهي هم مسئله معاد؛ اگر سوره «القيامة» نازل مي‌شود ناظر به آن است که بخش معاد مورد بحث است و اگر سُور توحيدي نازل مي‌شود، براي آن است که در آن فضا توحيد محور اصلي بود. محور اصلي اين «حَواميم سَبعه»، وحي و نبوّت است.

استفاده قرآن از تعبير انزال، در نزول قرآن و باران و تفاوت آن

اين «تنزيل» کتابي است از ناحيه ذات اقدس الهي که او «عزيز» و «عليم» است. قبلاً هم ملاحظه فرموديد که ذات اقدس الهي درباره باران و برف و تگرگ و اينها هم مسئله «انزال» و «تنزيل» و اين تعبيرات را دارد، درباره قرآن هم اين تعبير را دارد؛ منتها باران را ذات اقدس الهي از همين وسط‌های فضا ـ نه از عرش ـ و از همين چند متري زمين اينها را سامان داد و به زمين انداخت؛ ولي قرآن را از ﴿مِنْ لَدُنْ حَكيمٍ عَليم﴾؛ يعنی از عرش ساخت و بافت و به زمين آويخت، نه انداخت؛ اگر کسي چيزي را از بالا بيندازد، مي‌گويند «أنزل». اگر کسی طناب محکمي را به بالا بچسباند، يا به دست خودش بگيرد، بعد ادامه طناب را به پايين بيندازد، مي‌گويند «أنزل»؛ منتها «أنزل» انداختن با آويختن فرق دارد، فرمود ما قرآن را آويخيتم و به زمين نينداختيم، چون يک طرف آن به دست ماست؛ اين مثل باران نيست که اَبری در چند متري بالاي سر شما باشد و از اَبر به صورت باران به زمين بيفتد، اين ﴿مِنْ لَدُنْ حَكيمٍ عَليم﴾، از بارگاه خداي «عزيز» «عليم» است که در همان حديث نوراني آمده است: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ» که «أَحَدُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ‏ آخَرَ كِتَابَ‏ اللَّهِ وَ أَهْلَ بَيْتِي»، بعد دارد: «أحد طَرَفيه بِيَدِ اللَّهِ(سبحانه و تعالي)»است
البته وجود مبارک حضرت است که دو طرف اين طناب را طي کرده است؛ فرمود: ﴿وَ إِنَّكَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكيمٍ عَليم﴾ که علم لدني هم همين است! تو هم عربي مبين را دريافت مي‌کني و هم از ﴿مِنْ لَدُنْ حَكيمٍ عَليم﴾ قرآن را تلقي مي‌کني.1⃣
وسيع شدن گستره سير انسان در صورت تمسک به قرآن

تنها انسان است که ميتواند از صفر به صد برسد! فرمود طناب عزت و علم را بگيريد تا «عزيز» و «عليم» شويد، فرشتهخوي شويد و بالا برويد. من اين کتاب را نينداختم که به دست شما بدهم و ديگري بگيرد اين را تحريف کند، من اين را آويختم و کسي نميتواند آن را عوض کند، نميتواند آن را کم کند و نميتواند آن را زياد کند، من حافظ او هستم، اين دست من است! «أحد طَرَفيه بِيَدِ اللَّهِ(سبحانه و تعالي)». فرمود ﴿تَنْزيلُ الْكِتاب﴾ از «الله»ي که «عزيز» است، از «الله»ي که «عليم» است؛ عزت شما عالمانه است و علم شما عزيزانه است، هيچ وقت به غير خدا مراجعه نميکنيد و از غير خدا هم چيزي نميخواهيد، اين کتاب است2⃣
غَافِرِ الذَّنْبِ وَ قَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لاَ إِلهَ إِلاّ هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ (۳)

دامنه‌دار بودن غفران الهی و محدوديت آن با تعدّی به وحی و نبوّت

در فضاي شرک آلود جاهليت همه را ذات اقدس الهي دعوت کرد و فرمود هر کس هر گناهي که دارد قابل بخشش است؛ اگر «حق الناس» است که ميدهيد و اگر «حق الله» است که با توبه حلّ ميشود.
اين «کلاهخود» را ميگويند «مِغفَر» و وقتي اين «کلاهخود» را روي سر ميگذاشتند، اين سر محفوظ بود و غفران هم از همين خانواده است؛ يعني وقتي که سرپوش لطف و رحمت بيايد، هيچ آسيبي نميبينيد. خدا غافر است و اگر توبه انجام داديد توبه را ميپذيرد، ﴿غَافِرِ الذَّنبِ وَ قَابِلِ التَّوْب﴾ که اين دو مجموعاً يک وصف را دارد ميفهماند؛ امّا در عين حال چون «عزيز» است، اگر کسي بخواهد به حرم وحي و نبوّت او تعدّي کند و نصيحت پذير نباشد، او ﴿شَدِيدِ الْعِقَاب﴾ است؛
اما ﴿ذِی الطَّوْل﴾ هم هست، آنقدر لطف و رحمت الهي در کنار شدّت عقاب او آميخته است که ديگر با «واو» عطف نکرده و نفرمود: «شَديد العِقاب و ذِي الطّول». اين «طَول» يعني اينکه برخي از نعمتها هستند که عمرشان کوتاه است و زود از بين ميروند، فرمود خدا اينطور نيست، نعمتهاي خدا «طَول» است؛ نعمتي و برکتي را «طَول» ميگويند که طولاني باشد يا عميق باشد.
پس ﴿ذِی الطَّوْل﴾ بودن اين است که ذات اقدس الهي نعمتهايي دارد که طولاني است و زوال ناپذير است؛ اينها اسماي حسناي الهي است و اگر کسي در اين کلاس آمده است اينها را ياد ميگيرد، يک؛
از اينها بهرهبرداري ميکند، دو؛
بعد فرمود: ﴿لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ﴾ که توحيد است، اين مبدأ و ﴿إِلَيْهِ الْمَصير﴾ است که اين معاد است.
إِلَيْهِ الْمَصير﴾ آنجايي که با «سين» گفته شود، آن را آدم ميفهمد که «سير ما الي الله» است ﴿إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه﴾؛ اما صيرورت را ما واقعاً نميفهميم! صيرورت يعني شدن، انسان الهي ميشود يعني چه؟ صيرورت او «الي الله» است يعني چه؟ سير او «الي الله» است ـ با «سين» ـ قابل ادراک است؛ اما تحوّل و انقلاب و صيرورت او «الي الله» است يعني چه؟
فرمود: ﴿ذِی الطَّوْل﴾ است، ﴿لا إِلهَ إِلاَّ هُو﴾ که اين مبدأ است و ﴿إِلَيْهِ الْمَصير﴾ و اين هم معاد و ﴿تَنزِيلُ الْكِتَاب﴾ که مربوط به وحي و نبوت است، پس اصول سه گانه اينجا به عنوان متن آمده و تا پايان سوره اين متن تشريح شود.3⃣

﴿حصر مبدأ و معاد در خدای سبحان توسط برهان توحیدی﴾
چهار اسم از اسامی ذات اقدس الهی بیان شده است که مورد نیاز قطعی جامعه بشری است,
او ﴿غَافِرِ الذَّنْبِ﴾ است، یک؛
﴿قَابِلِ التَّوْبِ﴾ است، این دو؛
همه که انسان معصوم و عادل نیستند، بالاخره غفلت هست، اشتباه هست، سیّئه هست، باید برگردند و راه برگشت هم هست! اگر خدای سبحان ﴿یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ﴾، نه تنها توبه را می‌پذیرد، کمبود توبه را هم جبران می‌کند؛
نفرمود «یقبل التوبة من عباده»، در این آیه باید «مِن» گفته می‌شد، قبول با «مِن» استعمال می‌شود. این کلمه «عن» که «للمجاوزة» است، نشانه آن است که اگر توبه کمبودی دارد، اگر قصوری دارد، اگر فتوری دارد و اگر جایی خلأیی دارد، باز هم خدا صرف نظر می‌کند و می‌گذرد «فَتَجَاوَزْ عَنْ سَیِّئَاتِهِ» همین است «یَقْبَلُ عَنْ عِبَادِهِ»، نه «مِنْ عِبَادِهِ»، این خداست!😍
بنابراین ﴿غَافِر الذَّنْبِ﴾ و ﴿وَ قَابِل التَّوْبِ﴾ است و اگر کسی بیراهه رفته است ﴿شَدِید الْعِقَابِ﴾ است؛
ولی در بین اوصاف این ﴿شَدِید الْعِقَابِ﴾ را به اوصاف رحمت و کمال محفوف کرده است، ﴿ذِی الطَّوْلِ﴾ است،
پس این اسمای چهارگانه را که مورد نیاز است خدا داراست.

﴿ دارا بودن خدای سبحان به اسمای چهارگانه مورد نیاز بشر﴾
حالا اگر یک وثنی و صنمی توهم کرده است که ما این کمالات را از جای دیگر هم میتوانیم تأمین ‌کنیم، آن راه توهم را با برهان توحید بست و فرمود اینها که لازم است و اینها هم که از غیر خدا نیست، چون ﴿لاَ إِلهَ إِلاّ هُوَ﴾ کجا می‌خواهید بروید؟ اگر غفران بخواهید اینجاست «و لا غیر»؛ قبول توبه می‌خواهید اینجاست «و لا غیر»؛ هراسناک هستید، ﴿شَدِید الْعِقَابِ﴾ اوست «و لا غیر»؛
کرم و جود و بخشش و سخا می‌خواهید، او ﴿ذِی الطَّوْلِ﴾ است «و لا غیر»،
کجا می‌خواهید بروید؟!
اینکه توحید بعد از این اسمای چهارگانه ذکر شد، این برهان برای حصر است؛ مثل اینکه بفرماید: «انما الغافر هو الله»، «انما القابل التوبةِ هو الله»، «انما شدید العقاب هو الله»، «انما ذی الطّول هو الله»؛ این ﴿لاَ إِلهَ﴾، برهان حصر این اسامی چهارگانه است.
جریان معاد هم همین‌طور است؛
در جریان معاد هم گرچه نفرمود «لا مصیر الا هو»؛ امّا تقدیم خبر بر مبتدا این حصر را می‌رساند، نفرمود: «المصیر الیه»، فرمود: ﴿إِلَیْهِ الْمَصِیرُ﴾.

﴿ تفاوت قبول توبه با بخشش گناهان
پرسش: «غَافِرَ الذَّنْبِ وَ قَابِلَ التَّوْب» با هم چه فرقی دارند؟

پاسخ: یک وقت است که گناه را می‌بخشد و یک وقت هم توبه را قبول می‌کند؛ بخشش گناه اختصاصی به توبه ندارد، ذات اقدس الهی ﴿یَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ﴾؛ بدون توبه هم می‌بخشد؛ با توبه شرک را هم می‌بخشد، بی‌توبه گناهان دیگر را هم ممکن است ببخشد که در سوره مبارکه «نساء» گذشت.
بنابراین یک برهان از لحاظ حصر در مبدأ است و یک برهان هم از لحاظ حصر در معاد می باشد.
﴿لاَ إِلهَ إِلاّ هُوَ﴾، پس «لا غافر الا هو»، «لا قابل التوب الا هو»، «لا شدید العقاب الا هو» «لا ذی الطّول الا هو» و در جریان «مصیر»، «لا مصیر الا الیه». در جریان مبدأ با ﴿لاَ إِلهَ إِلاّ هُوَ﴾ بیان فرمود که حصر است؛ در جریان معاد با تقدیم خبر بر مبتدا فرمود: ﴿إِلَیْهِ الْمَصِیرُ
4
مَا يُجَادِلُ فِي آيَاتِ اللَّهِ إِلاّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَلاَ يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلاَدِ (٤)

﴿علت مجادله کفار با آيات الهی﴾

فرمود: ﴿مَا يُجَادِلُ فِي آيَاتِ اللَّهِ إِلاّ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾؛
آنها که کفر ورزيدند در آيات الهي مجادله ميکنند، چون او منطقه ديد خود را بسته است، ما به او در درون ديد داديم، او ﴿أَعْيُنُهُمْ في‏ غِطاءٍ عَنْ ذِكْري﴾ که اين را بست؛ اين چشم بيروني هم که همان منطقه محسوسات را ميبيند، آن راهي به آنجا ندارد. اينها گفتند که ﴿لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَة﴾،اين فکر اسرائيلي هميشه بود و هست؛ تنها اسرائيلیهای زمان حضرت موساي کليم نبود، آنها به حضرت ميگفتند که تو از کوه طور سخن ميگويي؟! تو از غيب سخن ميگويي؟! اينها يعني چه؟! ما تا چيزي را نبينيم باور نميکنيم.

﴿مذمتِ مجادلهِ کفار در اثبات باطل و ابطال حق﴾

جدال آنها هم گاهی در اثبات «صَنَم» و «وَثَن» است ﴿یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِنَا﴾برای اینکه بُت‌ها را حفظ کنند؛ گاهی این جدال آنها در ابطال حق است و گاهی هم در اثبات باطل است. هر دو نوع جدال مذموم را قرآن کریم ذکر کرد و فرمود آنجا که جدال می‌کنند تا بُت‌پرستی را تثبیت کنند ﴿بِغَیْرِ سُلْطان﴾ است و آنجا که جدال می‌کنند تا حق را ابطال کنند، این هم ﴿بِغَیْرِ سُلْطان﴾ است؛
5
﴿ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الأحْزَابُ مِن بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ وَ جَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کَانَ عِقَابٍ (۵)

﴿ عدم اختصاصی سنّت الهی بر ابطال تفکر اومانیستی به زمان خاص﴾

بعد خدا می‌فرماید: سنّتِ الهی این است که حق را احیا کند و باطل را «إماته» کند و انبیا را پیروز کند؛ این سنّت الهی است که اختصاصی به عصر کنونی ندارد؛
لذا قسمت‌هایی از تاریخ غیر مدوّن و مدوّن را اشاره کردند و فرمود: اینها جدال کردند برای اینکه آیات الهی را محو کنند و از بین ببرند، و همین کارِ گروه‌ها و اقوام قبل از اسلام هم بود، ﴿کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزَابُ مِن بَعْدِهِمْ﴾؛ قوم عاد، قوم ثمود و امثال آنها هم سعی می‌کردند که حرف انبیا را تکذیب کنند،
چرا تکذیب میکردند؟
برای اینکه اینها اندیشه‌های باطلی داشتند، یک؛ این را میزان قرار می‌دادند، دو؛ حرف انبیای الهی را با این میزان می‌سنجیدند، سه؛ چون مطابق نمی‌دیدند باطل می‌پنداشتند، چهار؛
این همان فکر «اومانیسم» است و غیر از این که چیز دیگری نیست؛ یعنی انسان‌مداری، انسان‌محوری، آنچه انسان می‌اندیشد همان حق است، آنچه انسان می‌خواهد همان حق است و آنچه انسان می‌طلبد همان حق است. اگر آزادی مشئوم و زشت است، همین است! اگر خودباوری و غرورِ باطل است، همین است! منتها آن روزها این نام و این مکتب شهرتی نداشت و امروز یک نام خاصّی پیدا کرده است، وگرنه اینکه فرمود هر وقت ما انبیا را فرستادیم وحی به همراه آنها بود که شما آن را با خواسته‌های خود می‌سنجید، اگر﴿بِما لا تَهْوی‏ أَنْفُسُکُم﴾ بود، ﴿اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَریقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَریقاً تَقْتُلُون﴾.


وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحَابُ النَّارِ (۶)

﴿ اِعمال قدرت و عِقاب پایانبخش کار مشرکان﴾

فرمود که اینها دو، سه کار داشتند که به هیچکدام از کارهایشان نرسیدند و نمی‌رسند و سنّت الهی هم در گذشته و حال و آینده این خواهد بود، چه اینکه روش آنها هم در گذشته و حال و آینده همین خواهد بود ﴿هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِم لِیَأْخُذُوهُ﴾؛ درباره تو هم این کار را می‌کنند! مناظرات فکری راه‌اندازی می‌کنند: ﴿وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَق﴾ درباره تو هم این کار را می‌کنند! امّا ما درباره هر سه کار اینها، خودمان حضور فعّال داریم ﴿فَأَخَذْتُهُمْ﴾، این نشانه آن است که ذات اقدس الهی برای حفظ دین از هر اِعمال قدرتی هم در فرصت‌های مناسب بهره می‌گیرد؛ یعنی این فیض از آن حضرت صادر می‌شود.
﴿فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقاب﴾؛ یعنی «عِقابی»، عقابِ من اینها را دامنگیر کرد و شما هیچ اثری از اینها می‌بینید که در عالَم نیست، آن ﴿حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ﴾ هم از همین قبیل است. ﴿وَ کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا﴾، این اصل کلّی است؛
در آیه «علیهم» نفرمود، این تعلیق حکم بر وصف «مُشعِر» به علّیت است، وگرنه آنجا فرمود: ﴿فَأَخَذْتُهُمْ﴾ که «هُم» ضمیر جمع مذکر غائب است؛ ﴿کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ﴾، ﴿مِنْ بَعْدِهِم﴾، ﴿بِرَسُولِهِم﴾، ﴿فَأَخَذْتُهُمْ﴾ که در همه اینها ضمیر جمع مذکر غایب است؛ اینجا هم اگر می‌فرمود «کذلک کلمة ربک علیهم» تام بود، امّا فرمود: ﴿عَلَی الَّذینَ کَفَرُوا﴾ تا تعلیق حکم بر وصف «مُشعِر» به علّیت باشد؛ یعنی اینها در اثر کفر «أخیذ»، «مأخوذ» و «مؤاخذه» شدند و اینها «اصحاب النّار» هستند.6⃣
﴿الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تَابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ (۷)

﴿ضرورت الگوپذیری از فرشتگان حامل عرش الهی﴾

بعد فرمود موجودات خدا که تنها اینها نیستند؛ شما سر بلند کنید بالا را ببینید، عرشیان را ببینید، فرشته‌ها را ببینید، ببینید آنها چه کارهایی می‌کنند تا شبیه آنها باشید؛ بار سنگین تدبیر الهی به دوش آنهاست!
اینها که حاملان عرش هستند و کسانی که زیرمجموعه اینها هستند و حول عرش هستند و بالاخره در تحت تدبیر حاملان عرش هستند، همگی برای مردان الهی طلب مغفرت می‌کنند که این یک نحوه از شفاعت است که آنها از ذات اقدس الهی می‌خواهند آنها که به راه افتادند، آنها که بیراهه هستند و حرف در آنها اثر نمی‌کند که ما برای آنها طلب مغفرت نمی‌کنیم، آنها که مؤمن هستند و راه افتادند و در مسیر اطاعت تو هستند که کمبودی دارند، گاهی ترک اطاعت است، گاهی فعل معصیت است، چون اینها که معصوم نیستند و لغزش‌هایی دارند، فرشته‌های الهی و حاملان عرش برای اینها طلب مغفرت می‌کنند که این یک نحوه از شفاعت است.

﴿ مقصود از حمل عرش الهی و تسبیح حاملان آن﴾
﴿الَّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَه﴾

کسانی که حاملان عرش هستند و کسانی که اطراف عرش میباشند؛ آنهایی که اطراف عرش‌ هستند، در حقیقت از یک نظر به وسیله حاملان عرش تحت تدبیر خدا هستند، ﴿الَّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ﴾ و «الذین حول العرش»، اینها ﴿یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِم﴾؛ دائماً تسبیح می‌کنند؛ به صورت فعل مضارع که مفید استمرار است ذکر شده، پس دائماً در تسبیح حق هستند.

حمل عرش یعنی چه؟

پاسخ: فرمان‌روایی را اینها اداره می‌کنند، چون عرش به معنای تخت ظاهری که نیست؛ یعنی مقام فرمان‌روایی که این مقام فرمان‌روایی را مدبّرات اداره می‌کنند. اگر ذات اقدس الهی ﴿ثُمَّ اسْتَوی‏ عَلَی الْعَرْش﴾؛ یعنی «ثم استوی علی التدبیر». وقتی ذات اقدس الهی می‌خواهد تدبیر کند،
حیات را اسرافیل(سلام الله علیه) و زیر مجموعه او اداره می‌کنند،
علم را جبرائیل(سلام الله علیه) و زیرمجموعه او اداره می‌کنند؛
اقتصاد و «کیل» و رزق را میکائیل(سلام الله علیه) با زیرمجموعه خود اداره می‌کنند؛
توفی و مرگ را عزرائیل(سلام الله علیه) و زیرمجموعه او اداره می‌کنند.

این چهار بزرگوار و زیرمجموعه آنها، اینها حاملان مقام تدبیر الهی میباشند و هر کاری که ذات اقدس الهی بخواهد انجام دهد، دستور می‌دهد و اینها انجام می‌دهند7⃣

﴿صفات ویژه فرشتگان و دعای آنان برای رفع مشکل مؤمنان﴾

ذات اقدس الهی به پیامبر فرمود به مردم بگو که موجودات عالَم همه ﴿الَّذینَ کَفَرُوا﴾ نیستند؛ همه‌ اینها نیستند که ﴿لِیُدْحِضُوا بِهِ الْحَق﴾ باشند؛ همه‌ اینها نیستند که ﴿هَمَّتْ کُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِم﴾ باشند.
بزرگان و فرشتگان عالم هم خودشان پاک هستند و هم جامعه را به پاکی دعوت می‌کنند و هم برای تکمیل ناقص‌ها و تصحیح‌ معیب‌ها و تتمیم افتاده‌ها دست به دعا برمی‌دارند.

این کلمه «یا» و کلمه ﴿رَبَّنا﴾ در آن جمله اول محذوف است؛ ملاحظه بفرمایید: ﴿الَّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ﴾ خودشان اهل تسبیح هستند، معنای تسبیح این است که خدایا هیچ نقصی در تو نیست، وقتی هیچ نقصی در تو نباشد جود و کرم و سخا و وفا هم در تو لبریز است ﴿یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِم﴾؛ خودشان هم به خدای سبحان مؤمن‌ میباشند،
﴿وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذینَ آمَنُوا﴾،
چگونه ﴿یَسْتَغْفِرُونَ﴾؟
«یقولون ﴿رَبَّنا﴾» که این «یقولون» محذوف است؛ این «یقولون» محذوف است هم در ﴿رَبَّنا﴾ی اول و هم در ﴿رَبَّنا﴾ی دوم؛
یعنی اینچنین دعا می‌کنند: می‌گویند پروردگارا! اینها که راه افتادند مشکلشان را، کمبودشان را، نقصشان را و عیبشان را برطرف بکن!

.

بعد فرمود که خدایا! درست است تو رحیم و علیم هستی، امّا اینجا محور بحث رحمت است؛ لذا کلمه رحمت را قبل از علم ذکر فرمودند، چون درخواست شفاعت و رحمت است، اول رحمت را ذکر کردند ﴿وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً﴾؛ رحمت تو واسعه است، چه اینکه خودتان فرمودید: ﴿وَ رَحْمَتی‏ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ء﴾8⃣
﴿ سرّ طلب مغفرت فرشتگان برای تائبان با توجّه به فراگیری رحمتِ الهی﴾

فرمود: ﴿وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً﴾؛
این طلیعه دعای آنهاست که خدایا رحمت تو فراگیر است؛ منتها اِعمال این رحمت به عنایت شماست، همه جا این رحمت حضور دارد؛ ولی هیچکس نمی‌تواند از رحمت تو استفاده کند، مگر به اذن تو!
﴿رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا﴾؛ اینها که توبه کردند،
این‌طور نیست که حالا توبه اینها واجد جمیع شرایط و فاقد جمیع موانع باشد، این‌طور نیست و بالاخره کمبودی هم دارند.
ذات اقدس الهی طرزی توبه تائبان را قبول می‌کند که با تجاوز همراه است، با عفو و با گذشت همراه است «یقبل التوبة متجاوزاً عن سیئاتهم الباغیة»، اینچنین است
﴿رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبیلَک﴾؛ اینها که توبه کردند، گذشته را باید ترمیم کنند و آینده هم حفظ کنند که واقعاً توبه حقیقی شود. ﴿وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحیم﴾
والحمدلله رب العالمین 🤲
سوره مبارکه غافر صفحه 468 از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

رَبَّنَا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدتَّهُمْ وَ مَن صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أَزْوَاجِهِمْ وَ ذُرِّیِّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۸)

رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبیلَک﴾؛ اینها که توبه کردند، گذشته را باید ترمیم کنند و آینده هم حفظ کنند که واقعاً توبه حقیقی شود. ﴿وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحیم﴾؛ این‌طور نیست که حالا اینها توبه کردند توبه‌شان صددرصد واجد جمیع شرایط باشد،
 ﴿رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ﴾؛ اینها که توبه کردند دیگر حالا اهل جهنم نیستند؛ حالا از کجا مشخص است که اهل بهشت هستند؟ شما لطف کنید اینها را اهل بهشت قرار دهید، چون به دستور شما توبه کردند و خود توبه واجب است، اینها به فرمان شما به این واجب عمل کردند. 

﴿وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتی‏ وَعَدْتَهُمْ﴾؛ شما وعده دادید این مؤمنین را که به بهشت ببرید. برخی‌ها هستند با اعضای خانواده خود‌شان در بهشت با هم جمع ‌شوند، البته مستحضرید که بعد از موت کسی خانواده ندارد، پدر و پسری نیست، چون همه از خاک برمی‌خیزند؛ ولی به علاقه «ما کان»، کسانی که در دنیا فرزند یکدیگر یا پدر و مادر بودند و امثال آن، این انسی میان آنان است که دارد ﴿أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَیْ‏ء﴾؛
 ما ذراری بعضی‌ها را به خود آنها ملحق کردیم که در بهشت اعضای خانوادگی دارند و یک انس بیشتری با هم دارند؛ اینجا فرشته‌ها عرض می‌کنند خدایا اینها را بیامرز! ﴿وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِم﴾ اینها را هم بیامرز!

امّا از این آیه استفاده نمی‌شود که اینها یک محدوده خانوادگی تشکیل می‌دهند، از آن آیه که می‌فرماید: ﴿أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ﴾ استفاده می‌شود.

﴿علّت به کار بردن «ربَّنا» در ابتدای اکثر ادعیه﴾
همه این دعاها با «ربنا» است و کمتر با «یا الله» یا «الهی» مطرح است، برای اینکه انسان با «ربّ» خود کار دارد، با پروردگار خود کار دارد و با این اسم کار دارد، گرچه همه «اسمای حسنا» برای ذات اقدس الهی است؛ ولی انسان وقتی بیماری دارد که نمی‌گوید «یا ممیت»! می‌گوید: «یا شافی»! با آنکه «شافی» همان «ممیت» است و «ممیت» همان «شافی» است؛ ما از این راه با او رابطه برقرار می‌کنیم، وگرنه آنجا هیچ فرقی بین اسمای او که بسیط محض است و همه «اسمای حُسنا» را یکجا دارد نیست، چون «إماته»‌ و شفای او کنار هم است؛ ولی ما از این راه که می‌خوهیم تقرب پیدا کنیم می‌گوییم، «یا شافی»! و دیگر نمی‌گوییم «یا ممیت»! دعاهای ما هم همین‌طور است، ما با ربوبیت او کار داریم؛ «الله» بودن او جامع همه اینهاست، ما با «الله» بودن او به خاطر آن رابطه ضعیف، آن استحقاق را نداریم که بگوییم «یا الله»! گاهی هم می‌گوییم «یا الله»، چه اینکه بعضی از بزرگان هم که دید وسیع‌تری دارند «یا الله» می‌گویند؛ ولی معمولاً یک انسان نیازمند با ربوبیت «الله» کار دارد، با این اسم حَسَن کار دارد، غالب ادعیه قرآنی هم «رَبَّنا» است؛

﴿رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتی‏ وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ﴾ که دیگر رحیم و رئوف نفرمود.

﴿رعایت شدنِ ادبِ دعا با آوردن عزیز و حکیم در پایان آن﴾
فرمود اینجا ما رأفت را که گفتیم، رحمت را که گفتیم، علم را هم که گفتیم، گفتیم: ﴿رَبَّنََا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً﴾؛ ولی تو نفوذناپذیری و هیچکسی نمی‌تواند در شما نفوذ کند1⃣
﴿جمعی بودن زندگی در آخرت نه اجتماعی بودن آن  ﴾
    پرسش: آیا زندگی در آنجا جمعی میباشد؟
   پاسخ: بله، زندگی جمعی است، لکن اجتماعی نیست و در آنجا هم هر کسی مهمان خودش است، نه اینکه کسی بتواند مشکل دیگری را حل ‌کند. در دنیا اولاً براساس ضابطه و ثانیاً براساس رابطه، احتیاجات برطرف می‌شود؛ امّا در آنجا نه ضابطه است و نه رابطه! ضابطهٴ دنیا عقود اسلامی، تجارت و خرید و فروش است که افراد مشکل مسکن، لباس، پوشاک، خوراک و داروی خودشان را در آن تأمین می‌کنند؛ امّا رابطه آن است که کسی پدرِ کسی است، کسی پسرِ کسی است، یکی خردسال است، یکی سالمند است که براساس رابطه خانوادگی، جزء «عمودین» هستند و «واجب النفقه» میباشند و مشکل یکدیگر را حل می‌کنند.
در قیامت ﴿لا بَیْعٌ فیهِ وَ لا خُلَّةٌ﴾که این نفی جنس است و این «لا بَیْعٌ» اشاره به کل خطوط اقتصادی است؛ یعنی در قیامت هیچ ضابطه‌ای نیست که کسی براساس خرید و فروش و اجاره و عقود اسلامی مشکل خود را کند و همچنین «خُلّة» و دوستی و رابطه هم نیست که کسی «واجب النفقهٴ» دیگری باشد، هر کسی مهمان سفره خودش است؛ لذا فرمود ﴿تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی﴾؛
 زاد و توشه را اینجا باید تهیه کنید، آنجا هیچ خبری نیست؛ نه بازاری است که انسان چیزی بخرد و نه اینکه  کسی «واجب النفقه» دیگری است؛ امّا هر کسی که مهمان سفره خودش است، این سفرهٴ شخصی را در کنار دیگر سفرهها ـ برای ایجاد اُنس ـ درباره خصوص این گروهی که فرشته‌ها دعا می‌کنند جمع میباشد. غرض این است که آنجا زندگی فردی است و همه جمع‌ هستند؛ ولی اجتماعی نیست؛ نه ضابطه تجاری در آنجاست و نه رابطه خانوادگی است.2⃣

وَ قِهِمُ السَّیِّئَاتِ وَ مَن تَقِ السَّیِّئَاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (۹) إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُون (10)﴾


﴿مقصود دعای فرشته ها بر محافظت مؤمنین از «سیئه» با توجه به طرح آن در قیامت﴾

فرمود: ﴿إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیم﴾؛ عزت برای توست، حکمت برای توست و مقتدرانه کار انجام می‌دهی؛ ولی از اقتدارت جز حکمت چیزی استشمام نمی‌شود،
﴿وَ قِهِمُ السَّیِّئات﴾؛ این دعا اگر درباره دنیا باشد، دعای خوبی است که خدایا اینها را از سیئات و زشتی و بدی وگناه حفظ کن تا اینها تقوا داشته باشد! این «ق» همان امر حاضر «وقی یقی» است که «تقوا» هم از همین ماده است، چون اصل تقوا «وقوی» و «وَقِیَ» است. ﴿وَ قِهِم﴾؛ حفظشان کن که اینها اهل تقوا شوند! اگر در دنیا باشد این دعا معنایش روشن است؛
امّا سخن از بهشت است و قیامت است، در قیامت بگوییم ﴿وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَه﴾؛ یعنی الآن شما اگر کسی را از سیئات حفظ کنی، این شخص مورد رحمت الهی است، این یعنی چه؟
چون سیئه گاهی به معنای معصیت است و گاهی هم به معنای حوادث دردناک ناگوار است. اینکه گفته می‌شود: ﴿وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها﴾،این «سیئة» اوّلی معصیت است، امّا «سیئة» دومی که معصیت نیست! جزای سیئه جهنم است و جزای سیئه عذاب است ﴿وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها﴾، این «سیئة» دوم که به معنای معصیت و گناه نیست، این یا «بالمشاکله» است یا راه‌های دیگری دارد. این «سیئه» دوم که جزای «سیئه» اول است و معنای گناه و معصیت نیست، آن در اینجا معیار است،
پس ﴿وَ قِهِم﴾ این سیئه را که جزای سیئه است. ﴿یَوْمَئِذٍ﴾؛ هر کسی تو آنها را از این سیئه که جزای سیئه است، نه اینکه خودش سیئه باشد حفظ کنی ﴿فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ﴾

؛ امّا در مقابل مؤمنین و تائبین، کسانی که دسته دیگر هستند
﴿إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یُنادَوْنَ﴾، اینها که مقرَّب نیستند! اینها ندا می‌دهند؛ خیلی‌ها به علت کارهایی که «قربة الی الله» انجام دادند، مقرّب «الی الله» هستند و نزدیک‌ میباشند. بالاتر از ندا، یعنی نجوا برای آنهاست! امّا اینهایی که کار خیر نکردند، اینها دور هستند: ﴿یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ﴾؛ اینها هم اهل ندا هستند و به اینها از راه دور ندا می‌دهند: ﴿یُنادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُم﴾؛
الآن شما خودتان را سرزنش می‌کنید و اگر بتوانید خودکشی می‌کنید، منتها این خودکشی در آن روز ممکن نیست. نه خودتان را ممکن است بکشید و نه آن روز مرگی در کار است، چون آن روز مرگ را «إماته» کرده‌اند، مرگ مرده است و مرگی در کار نیست! اینکه این تبهکاران به فرشته‌ها و مسئولان دوزخ التماس می‌کنند و به مالک(سلام الله علیه) که خازن دوزخ است می‌گویند یا مالک! ﴿لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ﴾؛ از خدای خود بخواه که جان ما را بگیرد! چنین چیزی در دوزخ و اطراف دوزخ هست.
فرمود: ﴿لَمَقْتُ اَللََّهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ﴾، چرا؟
برای اینکه انبیا آمدند! ما دعوتتان کردیم، مهلت دادیم و اتمام حجت کردیم، امّا نیامدید! درب توبه تا اواخر عمر باز کردیم، شما عمداً درب توبه را به روی خودتان بستید، ما که درب توبه را نبستیم! ﴿إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَی الْإِیمانِ فَتَکْفُرُونَ﴾.3⃣
قََالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اِثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اِثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنََا بِذُنُوبِنََا فَهَلْ إِلی‏ََ خُرُوجٍ مِنْ سَبِیلٍ‏ (11)
﴿اعتراف به گناهان توسط کافران و تقاضای بازگشت به دنیا﴾

حالا اینها چه می‌گویند؟
اینها دست به تضرّع برمی‌دارند و میگویند: ﴿قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا﴾؛ خدایا! ما قدرت تو را دیدیم که دوبار حیات را از ما گرفته ای، دو بار به ما حیات دادی، ما در دنیا زنده بودیم که ما را «إماته» کردی و وارد برزخ کردی؛ در برزخ به وضعی مُردیم ـ حالا با نفخ صور یا با هر چه که بود مُردیم ـ از برزخ ما را وارد صحنه قیامت کردی: ﴿وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی‏ رَبِّهِمْ یَنْسِلُون﴾.

پس ﴿أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ﴾ که یکی «إماته» از دنیا و به برزخ بردن است و یکی هم «إماته» از برزخ است که وارد قیامت کردن است.
در برزخ آدم با نفخ صور می‌میرد و بعد دو «احیاء» دارد؛ احیای برزخی دارد، ما وقتی که از دنیا مُردیم، به حیات برزخی در بررخ زنده‌ایم و وقتی هم که از برزخ رخت برمی‌بندیم، موت جدیدی است که به حیات دوم وارد صحنه قیامت می‌شویم.

پس چهار امر است:
یکی مرگ از دنیا، دومی حیات در برزخ، سوم مرگ از برزخ و چهارمی که حیات در آخرت است.
عرض کرد خدایا ما همه اینها را آزمودیم، تجربه کردیم و فهمیدیم که اشتباه کردیم، اعتراف می‌کنیم! این ﴿فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِم﴾
که در جای دیگر است و اینجا هم تصریح شده است. عرض می‌کنند:
﴿رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ﴾ یک، ﴿أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ﴾ دو، ﴿فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا﴾ بد کردیم، برای اینکه حق برای ما روشن شد.
ما الآن اینجا نمی‌توانیم که ایمان بیاوریم، الآن راه ایمان بسته است، قیامت ظرف عمل است، نه ظرف حساب! اگر ایمان ممکن بود همانجا ایمان می‌آوردند. تمام رنج این است که انسان بعد از مرگ حق را می‌بیند؛ امّا نمی‌تواند ایمان بیاورد.4⃣

.
﴿هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ ءَایَاتِهِ وَ یُنزَِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَن یُنِیبُ (13)

﴿ اثبات توحید با آیت بودن موجودات﴾

در همین سوره مبارکه «غافر» گاهی برهان توحید است، گاهی وحی و نبوت است و گاهی معاد، دوباره برمی‌گردد مسئله توحید و وحی و نبوت را به عبارت‌های گوناگون بازگو می‌کنند.
الآن این اصول سه‌گانه؛ یعنی توحید و وحی و نبوت را در این آیه سیزده به بعد جداگانه مطرح می‌کنند؛
فرمود: ﴿هُوَ اَلَّذِی یُرِیکُمْ آیََاتِهِ﴾؛ ذات اقدس الهی علامت‌های تکوینی را به شما نشان می‌دهد و اگر کسی چشم او بسته نباشد، آیات الهی را کاملاً می‌بیند، چون هیچ موجودی نیست مگر اینکه آیه‌ای از آیات الهی است! همه موجودات مسبوق و ملحوق به عدم میباشند و هستی اینها از خود آنها نیست، پس کسی آنها را آفریده است، چون «صِدفة» و تصادف و اتفاق که «بیّن الغی» است! اگر موجودی هستی او عین ذات او نیست و الآن موجود است و دارد رشد می‌کند، پس مبدئی دارد!
همه موجودات آیات الهی هستند،
فرمود من آیات الهی را به شما ارائه می‌دهم؛ یعنی از بس شفاف و روشن است، قابل رؤیت است؛ این مطلب برای اصل دلیل بر وجود ذات اقدس الهی بود.

﴿ اثبات توحید ربوبی با رزق ظاهری و باطنی﴾

فرمود بعد از اینکه ثابت شد که خدا هست و حق است و «مما لا ریب فیه» است، روزیِ شما را هم تأمین می‌کند؛ این تدبیر الهی است که ربوبیت را او دارد اداره می‌کند و دیگر «اصنام» و «صنم» و «وثن» کاره‌ای نیستند، ﴿وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ اَلسَّمََاءِ رِزْقاً﴾؛ اگر منظور رزقِ ظاهری باشد، همین فضای بالا را «سماء» می‌گویند که می‌گویند باران از آسمان آمده است؛ همین فضای بالا، تعبیر ادبی رایج است که از آسمان باران آمده است و اگر منظور روزیِ باطنی باشد، غیب باشد و علوم و معارف باشد که فرمود: ﴿وَ فِی اَلسَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَ مََا تُوعَدُونَ﴾،
آن آسمانی است که درب آن به رویِ کفّار باز نمی‌شود ﴿لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ﴾، این کُرات «سماوی» نیست که الآن دانشمندان در آنجا به صورت ترمینال رفت و آمد می‌کنند،
این ﴿لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ﴾، آن «سماء» غیب است که ﴿وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ﴾.
فرمود رزقِ ظاهری شما که از این آسمان است؛ یعنی جَوّ و آن رزقِ باطنی که علوم و معارف است، از آسمان غیب است. ﴿وَ مََا یَتَذَکَّرُ إِلاََّ مَنْ یُنِیبُ‏﴾ که نفرمود «و ما یعلمُ»!5⃣
فَادْعُواْ اللَّهَ مخُْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ (14)

﴿ضرورت خواندن خالصانه خدای سبحان و کسب درجات او﴾
لذا خدای سبحان این فرمایشاتی را که دارد، آیات خود را نشان می‌دهد و رزق خود را از آسمان نازل می‌کند؛ ولی این حرف‌ها را کسی که اهل «إنابه» است یا در «نوبت» است یا در «انقطاع» است متذکر می‌شود، چون اینچنین است،

پس ﴿فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ﴾
از او بخواهید! از هر گونه شِرک و ریا و مانند آن بپرهیزید، شما ﴿مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ﴾ خدا را بخوانید، ولو دیگران که کافر هستند کراهت داشته باشند.
در سوره مبارکه «زمر» آیه 45 فرمود: ﴿وَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ﴾؛ وقتی سخن از توحید به میان می‌آید، یک عده اشمئزاز پیدا می‌کنند و چهره در هم می‌کنند، منقبض می‌شوند و بدشان می‌آیند، چون گرفتار شِرک هستند؛ وقتی گرفتار «وثن» و «صنم» باشند، از توحید منزجر هستند، همان‌طور که موحّدان از «صنم» و «وثن» منزجر میباشند.
.6⃣

رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلیَ‏ مَن یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِیُنذِرَ یَوْمَ التَّلَاقِ (15) یَوْمَ هُم بَارِزُونَ لَا یخَْفَی عَلیَ اللَّهِ مِنهُْمْ شیَ‏ْءٌ لِّمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ (16)


فرمود: ﴿وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُون﴾ شما مخلصانه و موحّدانه ذات اقدس الهی را بخوانید ﴿فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُون﴾، آن‌گاه او ﴿رَفیعُ الدَّرَجات﴾ است، یک؛ ﴿ذُو الْعَرْشِ﴾ است، دو؛ به چه کسی درجه می‌دهد، مشخص است؛ به چه کسی چند درجه می‌دهد، مشخص است؛ چه کسی را به «عَرش» نزدیک می‌کند و او را ﴿ذُو الْعَرْشِ﴾ می‌کند که خودش می‌داند؛ این برای توحید است.

﴿عدم دسترسی به مقام امامت و نبوت با کسب درجات﴾
لکن جریان وحی نبوت را با این جمله بیان می‌کند: ﴿یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی‏ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه﴾، مسئله نبوت و ولایت و امامت کسبی نیست، اینها جزء «علم الوراثة» هستند، اینها با درس و بحث حاصل نمی‌شود که کسی چند سال درس بخواند که ـ معاذ الله ـ نبی یا امام شود! اگر کسی بخواهد به مقام عصمت الهی، نبوت، امامت و این‌گونه از منصب‌های الهی برسد که ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَه﴾
برابر ﴿یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی‏ مَنْ یَشاءُ﴾ سامان می‌پذیرد و مشیئت الهی هم که مشیئت حکیمانه است.

﴿ انذار از ﴿ یَوْمَ التَّلَاقِ﴾ وظیفه پیامبر و مقصود از آن﴾
فرمود این روح را، این فرمان را، این وحی و نبوت و عصمت و ولایت‌های مسئولیت‌دار را بر بندگان خاص خود و برابر مشیئت خودش القا می‌کند، چرا؟
برای اینکه اینهایی که وحی و احکام الهی را می‌گیرند، مردم را از ﴿یَوْمَ التَّلَاقِ﴾ انذار کنند! روزی که یکدیگر را می‌بینند، برابر آیه سوره «واقعه» که ﴿إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَ الاَْخِرِینَ ٭ لَمَجْمُوعُونَ إِلیَ‏ مِیقَاتِ یَوْمٍ مَّعْلُومٍ﴾ ﴿ یَوْمَ التَّلَاقِ﴾ است؛ یعنی یکدیگر را ملاقات می‌کنند؛ یا نه، ﴿إِنَّکَ کادِحٌ إِلی‏ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ﴾ که به لقای جمال یا جلال الهی می‌روند، بالاخره قیامت یکی از اسمای او ﴿یَوْمَ التَّلَاقِ﴾ است.
کلمهٴ «یوم» و «یومئذ» در قرآن کریم فراوان است و اکثر «یوم» و «یومئذ» مربوط به قیامت است.

﴿یَوْمَ التَّلَاقِ﴾ چه روزی است؟
﴿یَوْمَ هُم بَارِزُون﴾، چون قیامت که شد ﴿فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلی‏ رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ﴾است، ﴿یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمینَ﴾ است.
اینکه می‌گویند روز رستاخیز؛ یعنی راست برمی‌خیزند، هیچ کس خوابیده و نشسته و امثال آن نیست، همه قائم هستند و قیامت را هم که قیامت گفتند، برای این است که همه قائم و ایستاده‌ میباشند و همه بارز هستند، هیچکسی مستور و مخفی و پنهان نیست ﴿یَوْمَ هُم بَارِزُون﴾،

آن‌گاه ﴿لاََ یَخْفی‏ََ عَلَی اَللََّهِ مِنْهُمْ شَیْ‏ءٌ﴾، البته امروز هم ذات اقدس الهی ﴿ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ﴾ است و ﴿بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ مُحیطٌ﴾است؛
در دنیا هر کاری که می‌کنیم در مَشهد و محضر ذات اقدس الهی هستیم ودر قیامت می‌فهمیم که او می‌بیند، نه اینکه تفاوت در این باشد که او در قیامت ببیند؛ در قیامت برای ما روشن می‌شود که در حضور او هستیم. فرمود ﴿لاََ یَخْفی‏ََ عَلَی اَللََّهِ مِنْهُمْ شَیْ‏ءٌ﴾، امروز هم همین‌طور است!
و آن روز خدا می‌فرماید ﴿لِمَنِ اَلْمُلْکُ اَلْیَوْمَ﴾ ملک برای کیست؟ اینچنین نیست که امروز ما دو مالک داشته باشیم که یکی ـ معاذ الله ـ «الله» باشد و دیگری غیر از «الله»، یا «شریک» هم باشند یا «ظهیر» هم باشند، امروز هم ﴿بِیَدِهِ الْمُلْک﴾ است!
. فرمود مُلک و ملکوت فقط به دست اوست، منتها بشر امروز نمی‌بیند فردا ﴿فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدیدٌ﴾؛ اگر آن روز ﴿لِمَنِ اَلْمُلْکُ اَلْیَوْمَ﴾ سؤال می‌شود، احدی قدرت جواب دادن را ندارد، فقط ذات اقدس الهی است که می‌گوید: ﴿لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ﴾،
چون آن روز ﴿لا یَتَکَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمن﴾ پس اول توحید را ثابت کردند، ربوبیت را ثابت کردند، وحی و نبوت را ثابت کردند و مسئله قیامت را بیان کردند،
حالا احکام قیامت را ذکر می‌کنند که ﴿الْیَوْمَ﴾ چه می‌شود؟

والحمدلله رب العالمین 🤲
سوره مبارکه غافر صفحه ۴۶۹ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

لْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ(17)

﴿مطابق بودن جزا با خود عمل و نفی جنس ظلم در قيامت﴾

در بخشي از آيات فرمود که همان چيزي را که اينها خيال مي‌کنند جزاي اينهاست، عين همان کاري است که انجام دادند، نه اينکه بيگانه باشد. در سوره مبارکه «تحريم» آيه هفت به اين صورت است: ﴿يا أَيّهَا الَّذينَ كَفَروا لا تَعتَذِروا اليَومَ إِنَّما تجزَونَ ما كنتم تَعمَلون﴾، نه «بما کنتم تعملون». بنابراين اين ﴿بِمَا كَسَبَت﴾ که در سوره مبارکه «غافر» محل بحث است که فرمود: ﴿اليَومَ تجزَي‌ كلّ نَفسِ بِمَا كَسَبَت﴾؛ يعني به همان کار، نه به سبب آن کار؛ اين «باء» باي سببيه نيست؛ يعني به همان چيزي که عمل کرديد به همان چيز کيفر مي‌بينيد تا با آن آيه سوره «تحريم» که فرمود: ﴿اليَومَ إِنَّما تجزَونَ ما كنتم﴾ که ديگر «باء» در کار نيست هماهنگ باشد.

پس تاکنون ﴿يَومَ التَّلَاقِ﴾ يک، ﴿يَومَ هم بَارِزون﴾ دو، ﴿لِّمَنِ الملك﴾ سه، ﴿اليَومَ تجزَي﴾ چهار، ﴿لَا ظلمَ اليَومَ﴾ پنج؛ امروز جا براي ستم نيست،
غير خدا که توان آن را ندارد و خدا هم که ﴿لا يَظلِم رَبّكَ أَحَدا﴾. پس به نحو نفي جنس، آن روز جا براي ظلم نيست. اگر کسي کاري نمي‌تواند کند غير از خدا و خدا هم که عدل محض است، پس به نحو نفي جنس، ظلمي در آن روز نيست ﴿لَا ظلمَ اليَومَ﴾ و خدا هم که ﴿لا يَظلِم رَبّكَ أَحَدا﴾.

﴿علّت محال بودن ظلمِ سهوی و خطايي از خدا در قيامت﴾
حالا «ان قلت»: درست است که ذات اقدس الهي عمداً ظلم نمي‌کند؛ ولي اولين و آخرين که جمع شدند، شايد يک اشتباه و غفلتي صورت پذيرد! فرمود اين هم محال است، چرا؟ فرمود: ﴿إِنَّ اللَّهَ سَريع الحِساب﴾.درست است که اولين و آخرين و ميلياردها ميليارد که جمع شوند، براي ذات اقدس الهي مثل شیء واحد است، چون او نامتناهي است «أقرب» به «کلّ شیء» است و ﴿بِكلِّ شَي‌ءٍ محيطٌ﴾ است،1⃣
وَ أَنذِرهم يَومَ الاَزِفَةِ إِذِ القلوب لَدَي الحنَاجِرِ كَاظِمِينَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِن حَمِيمٍ وَ لَا شَفِيعٍ يطَاع (18)

﴿مأموريت پيامبر به انذار نزديک بودن قيامت﴾

بار ششم فرمود: ﴿وَ أَنذِرهم يَومَ الاَزِفَةِ﴾، درباره قيامت گاهي از خطرات قيامت سخن به ميان مي‌آيد و گاهي از قرب قيامت؛ قيامت دمِ دست آدم است و آدم همين که مرد، وارد قيامت مي‌شود؛ حالا قيامت صغراست و زمينه براي قيامت کبراست، البته مطلب حق هم است؛ ولو روايتي هم به اين صورت درنيامده باشد، اين حق هست که «مَن مَاتَ فَقَد قَامَت قِيَامَته‌».اگر برزخ جزء قيامت باشد که «يوم آخرت» به حساب بيايد، چون بسياري از احکام قيامت در برزخ هم هست، همين که انسان مرد وارد برزخ مي‌شود، البته در روايات ما هست؛

﴿معنای ادبی «آزِفَة» و دلالت هيأت و ماده آن بر نزديکی قيامت﴾

پس «آزِفَة» و نزديک است. «ازوف»؛ يعني قرب و «آزف»؛ يعني نزديک که يکي از اسماي قيامت «آزِفَة» است.
در سوره مبارکه «نجم» هم مثل همين سوره، از جريان قيامت به عنوان «آزِفَة» ياد شده است ﴿هذا نَذيرٌ مِنَ النّذرِ الأولى ٭ أَزِفَتِ الآزِفَة﴾که قيامت نزديک است؛ حالا که قيامت نزديک است،
فرمود: ﴿وَ أَنذِرهُم يَومَ الآزِفَةِ﴾، خيلي دور نيست! ﴿إِنَّهُم يَرَونَهُ بَعيدا ٭ وَ نَرَاهُ قَرِيباً﴾، خيلي دور نيست! ﴿يَومَ الآزِفَةِ﴾؛ حالا که قيامت نزديک است، چرا انذار کند!؟
براي اينکه حوادث دردناک آن روز طوري است که از غم و غصه اين دل مي‌خواهد بيايد بيرون که در گلو گير مي‌کند؛ البته اين يک تمثيل است. ﴿إِذِ القُلُوبُ لَدَی الحنَاجِرِ﴾ است؛ مثل اينکه دل حرکت کرده آمده در حنجره و مي‌خواهد از دهن بيرون بيايد؛ اين تمثيلي براي شدت غم است ﴿إِذِ القُلُوبُ لَدَی الحنَاجِرِ﴾؛ در حالي که اينها خشم خود را فرو مي‌برند، چون چاره ندارند و خودشان هم که مشکل خود را نمي‌توانند حلّ کنند!

﴿علّت انذار پيامبر به نزديکی قيامت و عدم اختصاص آن بر مخاطبان آن حضرت﴾

در برابر اين ضمير ﴿وَ أَنذِرهُم يَومَ الآزِفَةِ﴾، اگر مي‌فرمود: «ما لَهُم» کافي بود؛ امّا اين «تعليق حکم بر وصف مشعر به علّيت» است، يک؛ و «مشعر» به اين است که اين حکم اختصاصي به مخاطبين آن حضرت ندارد، هر کسي هر گونه ستمي را مرتکب شده است مشمول اين حکم است، دو؛ لذا نفرمود «ما لَهُم» فرمود: ﴿مَا لِلظَّالِمِينَ مِن حَمِيمٍ﴾ يک، ﴿وَ لَا شَفِيعٍ يُطَاعُ﴾ دو، نه کسي که از اينها بخواهد به عنوان دوست گرم و صميمي که «حميم» اينها باشد اين جا وجود ندارد و «شفيع» هم نمي‌تواند مشکل اينها را حل کند؛2⃣

يَعلَمُ خَائنَةَ الأَعينِ‌ِ وَ مَا تخُفِي الصُّدُورُ (19)

﴿علم خدای سبحان به نگاه مخفيانه چشم و مقاصد مخفی دل﴾

بعضي از امور هستند که براي ديگران مخفي است و براي ذات اقدس الهي مخفي نيست؛ فرمود: ﴿يَعلَمُ خَائنَةَ الأَعينُ‌ِ﴾. ﴿خَائنَةَ الأَعينُ‌ِ﴾نه يعني گناه چشم، آن گناه چشم را که خيلي‌ها مرتکب می شوند و اين خيانت نيست، اين معصيت چشم است. خيانت آن است که طرزي انسان با چشم گناه کند که گويا اصلاً نمي‌بيند، پس گناهي که انسان علني دارد انجام مي‌دهد و نامحرم را نگاه مي‌کند، اينکه ﴿خَائنَةَ الأَعينُ‌ِ﴾ نيست، اين معصيت «عين» است و نه خيانت «عين»! خيانت «عين» بايد در امانت و يک امر مستور باشد، امر مشهور و علني و شفاف و روشن را که خيانت نمي‌گويند، اين مي‌شود معصيت، اين ‌مي‌شود سرقت علني؛
امّا اگر طوري باشد که فقط خودش دارد گناه مي‌کند و مي‌فهمد و ديگري نمي‌فهمد، فرمود اين کار که فقط خودش مي‌داند و ديگران نمي‌دانند يا طرزي گناه مي‌کند که ديگران نمي‌فهمند و طرزي مي‌بيند که گويا نمي‌بيند، اين همين روايتی است که در کنز الدقائق از وجود مبارک امام صادق(سلام الله عليه) سؤال کردند اين ﴿خَائنَةَ الأَعينُ‌ِ﴾؛ يعني چه؟ فرمود طرزي نگاه مي‌کند که گويا نگاه نمي‌کند، اين خيانت چشم است. فرمود اين را خدا مي‌داند: ﴿يَعلَمُ خَائنَةَ الأَعينُ‌ِ وَ مَا تخُفِي الصُّدُورُ﴾هم همين مطلب را تأييد مي‌کند؛ يعني کار مخفيانه او؛ حالا يا مخفيانه او که در خفاست، مثل قصد و کاری است که در دل دارد، در دل دارد را که کسی باخبر نيست! و کاري هم که با بدن دارد انجام می دهد، طرزي انجام مي‌دهد که فقط خودش مي‌فهمد؛ اين خيانت با آن خفا بايد هماهنگ باشد، طرزي نگاه چشم دارد که گويا نگاه نمي‌کند.3⃣
وَ اللَّه يَقْضي بالْحَقّ‌ وَ الَّذينَ يَدْعونَ من دونه لَا يَقْضونَ بشيءٍ إنَّ اللَّهَ هوَ السَّميع الْبَصير (20)

﴿ عادلانه بودن داوری خدای سبحان در قيامت و دليل آن﴾

بعد در جريان داوري به حق فرمود: از اين داوري به حق‌تر در عالَم ممکن نيست، براي اينکه کيفر، عين عمل است، شاهد فرشته‌ها و انبيا و اوليا هستند، قاضي خود خداي سبحان است و در محضر خدا که قضا انجام مي‌گيرد، همان خدا شاهد هم بود.
اين بيان نوراني حضرت امير که فرمود: «اتَّقوا مَعَاصيَ اللَّه في‌ الْخَلَوَات‌ فَإنَّ الشَّاهدَ هوَ الْحَاكم‌»،امروز خدا شاهد است و فردا همين شاهد حاکم است، پس ديگر فرض ندارد که ظلم راه پيدا کند؛ کيفر متن عمل است، يک؛ شاهد، انبيا و اوليا هستند، دو؛ شاهد فرشته‌ها می باشند، سه؛ شاهد اعضا و جوارح هستند، چهار؛ شاهد همان قاضي است، پنج.
بنابراين به نحو نفي جنس فرمود: ﴿لا ظلْمَ الْيَوْم﴾؛ لذا فرمود: ﴿وَ اللَّه يَقْضي بالْحَقّ﴾ و هر کسي که «بالقول المطلق» قاضي «بالحقّ» است، چه در نظام تکوين و چه در نظام تشريع او «اله» است، اين صغرا و کبرای قضيه بود؛

امّا ﴿وَ الَّذينَ يَدْعونَ من دونه لَا يَقْضونَ بشي‌ْءٍ﴾؛کسي که نه قضاي تکويني دارد و نه قضاي تشريعي؛ نه در دنيا قاضي است و نه در آخرت، کاري از او ساخته نيست؛ او «اله» نيست، «ربّ» نيست، پس شرک ‌ورزيدن و داعيهٴ الوهيت دربارهٴ «صنم» و «وثن» داشتن، يک امر باطلي خواهد بود؛ اين دو حدّ وسط، دو صغرا، دو کبرا، دو قياس و دو نتيجه است؛
«الله»، «ربّ» است، چون قاضي «بالحقّ» است و آنها «ربّ» نيستند، چون کاري از آنها ساخته نيست. در مسئله قضا هم علم لازم است و هم قدرت لازم است؛ قدرت را در آيه بعد مي‌فرمايد که خداي سبحان ﴿شَديد الْعقاب﴾ است و در مورد علم هم فرمود: ﴿وَ هوَ السَّميع الْبَصير﴾ است؛ هر گفتاري را او مي‌شنود و هر کرداري را هم او مي‌بيند. بنابراين او عليم و شاهد مطلق است و قدرت هم که دارد، پس قوي و ﴿شَديد الْعقاب﴾ است.4⃣

أَ وَ لَمْ يَسيرواْ فى الْأَرْض فَيَنظرواْ كَيْفَ كاَنَ عَاقبَة الَّذينَ كاَنواْ من قَبْلهمْ كاَنواْ همْ أَشَدَّ منهْمْ قوَّةً وَ ءَاثَارًا فى الْأَرْض فَأَخَذَهم اللَّه بذنوبهمْ وَ مَا كاَنَ لَهم مّنَ اللَّه من وَاقٍ (21)
براي اينکه روشن شود پايان کار تبهکاران ذلّت و خسّت و فرومايگي است، اين آثار را برويد و بررسي کنيد. پس قرآن کريم برای دو هدف دستور به ﴿سيروا في الْأَرْض فَانْظروا﴾ [10]مي‌دهد: يکي براي اينکه انسان، زهد و عبادت و تقوا را پيشه کند و ديگر اينکه ظلم نکند.

﴿عبرت از ناکارآمدی قدرت مالی و بدنی گذشتگان هنگام عذاب﴾

فرمود: ﴿أَ وَ لَمْ يَسيروا في الْأَرْض فَيَنْظروا كَيْفَ كانَ عاقبَة الَّذينَ منْ قَبْلهمْ﴾،

اين الآن مقطع سوم است. در سوره مبارکه «سبأ» گذشت که به وجود مبارک پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) فرمود که اين صناديد قريش که مقداري به قدرت مالي خود مي‌بالند، به اينها بگو که ﴿وَ ما بَلَغوا معْشارَ ما آتَيْناهم﴾ شما يک دهم ثروت گذشتگان را نداريد. ﴿معْشارَ﴾؛ يعني يک «عشر» و وقتي هم که به جريان قارون مي‌رسيم، آن جا هم در ذيل بحث قارون که فرمود: ﴿ما إنَّ مَفاتحَه لَتَنوأ بالْعصْبَة﴾، فرمود: قبل از قارون هم کساني بودند که «أشد» و «أکثر»بودند.
پس اکثر از قاورن بودند و قارون مقطع دوم بود. قارون اکثر از صناديد قريش‌ است که اينها در مقطع سوم هستند. فرمود: شما از هر مرحله‌اي که بگذريد، بالاخره به آن افرادي که ﴿لَمْ يخْلَقْ مثْلها في الْبلاد﴾نمي‌رسيد،
جريان عاد و ثمود هم اين‌طور بودند! قرآن مي‌فرمايد اينها کاخ‌ها و ويلاهايي داشتند که در کلّ کره زمين مثل آنها نبود. يک وقت است که انسان در دامنهٴ کوه يا کنار دريا ويلا مي‌سازد، اين يک قدرت محدودي مي‌خواهد؛ امّا يک وقت است که کوه را به صورت کاخ درمي‌آورد، چقدر بايد سنگ‌تراشي کند! چقدر بايد ماهرانه بتواند مهندسي کند که کوه را به صورت خانه ای بزرگ دربياورد! ﴿وَ تَنْحتونَ منَ الْجبال بيوتاً فارهين﴾؛ لذا درباره اينها فرمود: ﴿إرَمَ ذات الْعماد ٭ الَّتى لَمْ يخلَقْ مثْلهَا في الْبلاَد﴾، اگر ذات اقدس الهي فرمود که در تمام روي زمين مثل کار قوم عاد کسي نکرد، همين‌طور بود! صنعت پيشرفته کوه‌شکافي آن روز طوري بود که از کوه کاخ مي‌ساختند؛ يعني تمام اتاق‌هاي آنها هال و پذيرايي آنها، ورودي و خروجي آنها و اتاق استراحت آنها از همين کوه بود، آنها به مراتب از قارون سرمايه‌دارتر هستند! اين سه مقطع که فرمود: صناديد قريش ﴿وَ ما بَلَغوا معْشارَ ما آتَيْناهم﴾ که مرحله سوم است
بنابراين اينها به چه قدرتي دارند مي‌نازند؟! فرمود: شما درباره هر کدام از اينها که بررسي کنيد با ننگين ترين وضع مردند، چون ما بساط اينها را جمع کرديم. پس براي اينکه زاهدانه و عابدانه زندگي کنيد، لازم نيست که مسافرت کنيد، فحص کنيد و بررسي کنيد، چون به ماوراي مرگ معتقد نيستيد؛ ولي بالاخره هر کسي ـ ولو کافر هم باشد ـ دل او مي‌خواهد آبرومندانه بميرد؛ ما شما را «مسلوب الحيثية» مي‌ميرانيم، حواستان جمع باشد! ﴿أَ وَ لَمْ يَسيروا في الْأَرْض فَيَنْظروا كَيْفَ كَانَ عَاقبَة الَّذينَ كَانوا منْ قَبْلهم﴾، اينها ﴿كانوا أَشَدَّ منْهمْ قوَّة وَ آثَاراً في الْأَرْض﴾؛ بنايي‌ها داشتند، باغ‌هايي داشتند، بستان‌هايي داشتند و مانند آن.

﴿فَأَخَذَهم اللَّه بذنوبهم﴾؛ خدا اينها را با ذنوبشان مؤاخذه کرده است، ﴿وَ ما كانَ لَهمْ منَ اللَّه منْ واق﴾؛ هيچ کسي «واقي» و حافظ از طرف خدا نبود که اينها را نجات دهد، چون خود اينها که قدرتي نداشتند، دوستان آنها هم که توانا نبودند، از طرف خدا فقط مدبّرات امر هستند که آنها بدون اذن خدا کار نمي‌کنند، پس هيچ کسي از خدا اينها را حفظ نمي‌کرد،5⃣
﴿انکار رسالت انبيا علّت بی پناهی منکران هنگام عذاب﴾

﴿ذلكَ بأَنَّهمْ كانَتْ تَأْتيهمْ رسلهمْ بالْبَيّنات﴾

انبياي اينها که مي‌آمدند عموماً و جريان قصه حضرت موساي کليم خصوصاً، با اين سه عنصر محوري ما اينها را مي‌فرستاديم؛ خودشان آدم‌هاي خوبي بودند، طيّب و طاهر و معصوم بودند و کار آنها هم معجزه بود و هدف اينها هم اصلاح مردم بود و ما هم حافظ اينها بوديم! ما با همه اين تشکيلات اينها را فرستاديم، همين تبهکاران و مرفهان بي‌درد دست به کشتن اينها زدند،

﴿ذلكَ بأَنَّهمْ كانَتْ تَأْتيهمْ رسلهمْ بالْبَيّنات﴾؛ رسل و انسان‌هاي معصوم بودند، يک؛ با معجزه آمدند، دو؛ خواستند جامعه آنها را اصلاح کنند، سه؛
﴿فَكَفَروا فَأَخَذَهم اللَّه إنَّه قَويٌّ شَديد الْعقاب﴾. پس از يک سو در محکمه «سميع» و «بصير» است و در اجرا، قوي «شديد العقاب» است؛ اوّل عدل است و علم، بعد اجرا، چون داوري بايد شود، وقتي کسي محکوم شد، آن وقت بخش اجرايي بايد قوي و «شديد العقاب» باشد.6⃣

علّت تقييد رسالت موسی(سلام الله عليه) به نام سه نفر با توجه به عام بودن آن

﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا موسی‌ بآياتنا وَ سلْطانٍ مبين﴾۲۳)

اين اصل کلّي بود که در آن اصل کلّي نام کسي را نبردند؛ امّا در جريان موساي کليم(سلام الله عليه) اسم بعضي از افراد را بردند که اينها عناصر سوء و تبهکار آن روز بودند.
﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا موسی‌ بآياتنا﴾؛ نه معجزه، براي وجود مبارک موساي کليم بود، البته اوّل با همان «عصا» و «يد بيضاء» اعزام شدند، بعد معجزات ديگر هم در اختيار آن حضرت قرار گرفت. ﴿وَ سلْطانٍ مبين﴾، برهان و معجزه را سلطان مي‌گويند؛ برهان سلطان است، براي اينکه برهان بر وَهم و خيال مسلّط مي‌شود و سلطهٴ فکري و علمي برای برهان است؛
معجزه سلطان است، براي اينکه بر سحر و شعبده و جادو مسلط مي‌شود و تنها اصلي که در جهان مي‌تواند حرفي براي گفتن داشته باشد، معجزه است.
در جريان مسابقه مار ملاحظه فرموديد که وقتي وجود مبارک موساي کليم عصا را انداخت، همهٴ اينها به صورت اوّلي خودشان درآمدند و تنها يک مار واقعي بود که در ميدان حرکت مي‌کرد؛ اين مي‌شود سلطان، سلطان روشن!

بعد از اينکه فرمود: ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا موسی‌ بآياتنا وَ سلْطانٍ مبين﴾ ديگر نفرمود: به افراد مردم مصر، بلکه فرمود: ﴿إلى‌ فرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارونَ﴾، براي همه فرستاد؛ امّا منشأ فساد همين‌ها بودند؛ يا قدرت بود يا اجراي سوء بود يا سرمايه‌داري کلان بود.7⃣
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا موسي‌ بآيَاتنَا وَ سلْطَانٍ مّبينٍ (23) إلىَ‌ فرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارونَ فَقَالواْ سَاحرٌ كَذَّاب (24) فَلَمَّا جَاءَهم بالْحَقّ‌ منْ عندنَا قَالواْ اقْتلواْ أَبْنَاءَ الَّذينَ ءَامَنواْ مَعَه وَ اسْتَحْيواْ نسَاءَهمْ وَ مَا كَيْد الْكَافرينَ إلَّا فى ضَلاَلٍ (25) وَ قَالَ فرْعَوْن ذَرونى أَقْتلْ موسي‌ وَ لْيَدْع رَبَّه إنىّ‌ أَخَاف أَن يبَدّلَ دينَكمْ أَوْ أَن يظْهرَ فى الْأَرْض الْفَسَاد (26)﴾

﴿رسالت موسای کليم با پشتوانه الهی و مقابله فرعون با او﴾

فرمود: ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا موسی‌ بآياتنا وَ سلْطانٍ مبين﴾؛ با دست پر ما آنها را فرستاديم، ﴿إلَی فرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارونَ﴾ آنها گفتند: ﴿فَقالوا ساحرٌ﴾، يک؛ ﴿كَذَّابٌ﴾، دو؛ اين سحر است و کار او معجزه نيست و دروغ مي‌گويد؛ مي‌گويد من از طرف خدا آمدم که اين دروغ است؛ مي‌گويد اين عصا را خداي سبحان به صورت اژدها و مار «دمان» درمي‌آورد که ـ معاذ الله ـ اين دروغ است.
﴿فَقالوا ساحرٌ كَذَّابٌ ٭ فَلَمَّا جاءَهمْ بالْحَقّ منْ عنْدنا﴾؛ ما فرستاديم،﴿قالوا اقْتلوا أَبْناءَ الَّذينَ آمَنوا مَعَه﴾، براي اينکه پيروان او را تضعيف کنند گفتند که دودمان مؤمنان به موساي کليم را از بين ببريد؛

قبلاً ﴿يَسومونَكمْ سوءَ الْعَذاب﴾، ﴿يذَبّحونَ أَبْناءَكمْ﴾ و ﴿يَسْتَحْيونَ نساءَكم﴾ بود که مبادا کودکي به اين نشانه به دنيا بيايد؛ حالا که موساي کليم به دنيا آمد و فهميدند که از دست اينها گذشت، براي اينکه به بستگان و مؤمنان او آسيب برسانند، گفتند بکشيد کساني را که ﴿آمَنوا مَعَه﴾، نه همه مردم را!
پس قبلاً ﴿يَسومونَكمْ سوءَ الْعَذاب﴾ بود، ﴿يذَبّحونَ أَبْناءَكمْ﴾بود، ﴿يَسْتَحْيونَ نساءَكم﴾ بود که درباره مطلق بني اسرائيل بود؛ نبطی ها و اختصاصي به گروه خاص نداشت، امّا الآن که فهميدند موساي کليم به دنيا آمد و به اين صورت درآمد، گفتند: ﴿اقْتلوا أَبْناءَ الَّذينَ آمَنوا مَعَه وَ اسْتَحْيوا نساءَهم﴾ همان عذاب را که سابقه داشت ادامه دهيد که بعد خدا فرمود: ﴿وَ ما كَيْد الْكافرينَ إلاَّ في‌ ضَلال﴾؛ اينها نقشه شوم کشيدند. ما آن خون‌هاي پاک شهدا ـ هر کسي بالاخره در دين خودش که مظلومانه کشته شود، خدا حافظ خون اوست ـ آن خون‌هاي کودکان بني‌اسرائيل که به دست فرعون کشته شدند، آن را ذات اقدس الهي ذخيره قرار داد که موسويان و کليميان قيام کنند ـ نه اسرائيلي‌ها و صهيونيست‌ها ـ قيام کنند و بساط فرعون را بردارند.

والحمدلله رب العالمین 🤲

سوره مبارکه غافر صفحه ۴۷۰ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

وَ قالَ فِرْعَوْنُ ذَرُوني‌ أَقْتُلْ مُوسي‌ وَ لْيَدْعُ رَبَّهُ إِنِّي أَخافُ أَنْ يُبَدِّلَ دينَكُمْ أَوْ أَنْ يُظْهِرَ فِي الْأَرْضِ الْفَسادَ (26) وَ قالَ مُوسي‌ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ (27)﴾

﴿تفکر استقلالی فرعون در مقابله با موسی(سلام الله عليه) برخاسته از داعيه الوهيت او﴾


فرمود: ﴿وَ قالَ فرْعَوْن ذَروني‌ أَقْتلْ موسی‌ وَ لْيَدْع رَبَّه﴾؛ من را تنها بگذاريد!
اين جمله «مرا تنها بگذاريد»، تنها به اين نيست که شما شفاعت نکنيد و دخالت نکنيد، کسي آن جا دخالت نمي‌کرد! هامان بود که دخالت نمي‌کرد؛ قارون قدرت مالي داشت که دخالت نمي‌کرد؛ درباريان فرعون هم بودند که دخالت نمي‌کردند؛ آنها خودشان پيشنهاد مي‌دادند، به فرعون مي‌گفتند که اگر شما دير بجنبي ﴿وَ يَذَرَكَ وَ آلهَتَك﴾؛موساي کليم پيش مي‌برد و تو و خدايان تو را منزوي مي‌کند.
اينها بت‌پرست رسمي بودند و بت‌پرستي آن جا رواج داشت؛ گاوپرستي براي آنها قداست داشت، خود فرعون هم بت‌پرست بود، درباريان فرعون گفتند: ﴿وَ يَذَرَكَ وَ آلهَتَك﴾؛ اگر دير بجنبي بساط تو و خدايان تو را جمع مي‌کنند.
بنابراين ظاهراً کسي در دربار فرعون نبود که به او بگويد دست از ايذاي موساي کليم بردار و موساي کليم را نکش يا شفاعت کند يا اگر هم بود خيلي روشن نيست و اين حرف امانيسمي فرعون اين است:
خداي سبحان در سوره «قلم» اين تعبير را دارد فرمود: آيه 44 سوره مبارکه «قلم» اين است که ﴿فَذَرْني‌ وَ مَنْ يكَذّب بهذَا الْحَديث سَنَسْتَدْرجهمْ منْ حَيْث لا يَعْلَمونَ﴾؛ شما دخالت نکنيد، من تنها کار اين شخص را جمع مي‌کنم. اين تفکر استقلالي که برای «الله» هست، همين فرعون که داعيهٴ الوهيت داشت ﴿ما عَلمْت لَكمْ منْ إلهٍ غَيْري﴾ و داعيهٴ ربوبيت داشت ﴿أَنَا رَبّكم الْأَعْلی﴾، همين حرف را مي‌زند، البته اين محال نيست يا اگر دليلي دلالت کند که در دستگاه فرعون کسي بود که خواست شفاعت کند
اين ﴿فَذَرْني﴾ مي‌تواند ناظر به آن هم باشد.
﴿وَ قالَ فرْعَوْن ذَروني‌ أَقْتلْ موسی‌ وَ لْيَدْع رَبَّه﴾ ببينيم خدا چه کار مي‌کند، او يک خداي ديگري غير از ما دارد. ﴿إنّي أَخاف﴾؛ من مي‌ترسم دين شما را عوض کند!
يعنی هدف آن مثلاً هدف تخريب ديني است، چون دين او بت‌پرستي بود و دين رسمي مردم مصر که فرعون رهبري آنها را بر عهده داشت، بت‌پرستی بود که خود فرعون هم که بت پرست بود که گفتند: ﴿وَ يَذَرَكَ وَ آلهَتَك﴾.‌ ﴿إنّي أَخاف أَنْ يبَدّلَ دينَكم﴾ اين مسائل ديني، ﴿أَوْ أَنْ يظْهرَ في الْأَرْض الْفَسادَ﴾ يا اينکه جامعه را تباه کند که يا مسائل اعتقادي است يا مسائل سياسي و اجتماعي است يا به نظر آنها هر دو غرض را داشتند،
پس اين سه، چهار کار را کردند؛ يعني موساي کليم که به طهارت و عصمت معروف بود، او را گفتند «کذّاب» و معجزهٴ او را گفتند سحر، نيت پاکي که او داشت را به پليدي متهم کردند، اين را تبليغ کردند، بعد تکرار کردند و بعد هم جامعه اين را پذيرفت. برهاني هم که اقامه نکردند!1⃣
وَ قالَ مُوسي‌ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ (27)﴾

﴿پناه موسی(سلام الله عليه) به قدرت لايزال الهی در مقابله با فرعون﴾


يک عدّه در آن روز مسابقه که کارشناسان سحر بودند، آنها دعوت موسی(سلام الله عليه) را پذيرفتند و ايمان آوردند و شربت شهادت نوشيدند. ﴿إنّي أَخاف أَنْ يبَدّلَ دينَكمْ أَوْ أَنْ يظْهرَ في الْأَرْض الْفَسادَ﴾،

آن‌گاه ﴿وَ قالَ موسی‌ إنّي عذْت برَبّي وَ رَبّكمْ منْ كلّ متَكَبّرٍ لا يؤْمن بيَوْم الْحساب﴾؛
تو حالا هر قدرتي داري داشته باش! من از طرف ذات اقدس الهي آمدم به او پناه بردم و پناه مي‌برم، تمام کار در دست اوست، او مي‌تواند مرا حفظ کند، دين مرا حفظ کند، معجزه مرا حفظ کند و بساط همه شما را برچيند ﴿فَأَخَذْناه وَ جنودَه فَنَبَذْناهمْ في الْيَمّ﴾ شود.2⃣

.

﴿عام بودن اعلان انزجار موسای کليم و شمول آن بر فراعنه زمان﴾

﴿وَ قالَ مُوسی‌ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِساب﴾،
موسي از اومانيسم‌هاي امروزی هم منزجر است؛ اين قضيه «موجبه کليه» است و تنها از فرعون که منزجر نيست، امروز هم موساي کليم از اين اسرائيلي‌هايي که به او منتسب هستند منزجر است؛ فرمود من از هر متکبّري منزجر هستم! از هر بيراهه‌رونده‌اي هم منزجر هستم! ﴿وَ قالَ مُوسی‌ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِساب﴾، امروز هم کليم خدا از اين صهيونيسم منزجر است! امروز هم کليم خدا از اين اومانيسم ها و امثال آنها منزجر است! نفرمود من از فرعون منزجرم، بلکه فرمود من از هر انسان متکبّري که بيراهه مي‌رود منزجر هستم3⃣
وَ قَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَ قَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَ إِنْ يَكُ كَاذِباً فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَ إِنْ يَكُ صَادِقاً يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ (28)

﴿نصيحت پيرو موسای کليم به فرعون در به قتل نرساندن او﴾

اين گفتگو بين وجود مبارک موساي کليم و فرعون بود، ولو به صورت مناظره و حضوري نبود! برخي از پيروان موساي کليم هم نصيحت کردند؛ منتها در قالب تقيّه بود.

﴿وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ﴾ که اين رجل ﴿مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ﴾ بود؛ ﴿وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ﴾ که مؤمن بود، ﴿يَكْتُمُ إيمانَهُ﴾، اين شخص که در حال تقيّه بود، گفت چرا موساي کليم را مي‌خواهيد بکُشيد؟ اگر ـ معاذ الله ـ دروغ گفت که دروغ او دامن گير او مي‌شود.

﴿تبيين سخن مؤمن آل فرعون در تبرئه موسی(سلام الله عليه)﴾

فرمود اين شخص که از آل فرعون بود و به موساي کليم(سلام الله عليه) مؤمن بود و ايمان خود را کتمان مي‌کرد، او چنين حرفي را زده است: ﴿وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْن﴾، چون ايمان مهم بود آن را قبلاً ذکر کرد، وگرنه «وَ قالَ رَجُلٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْن» که مؤمن بود و ايمان خود را کتمان مي‌کرد، اين حرف را زد:﴿أَ تَقْتُلُونَ﴾؛ يعني «تريدون ان تقتلوا» ﴿رَجُلاً﴾ که مي‌گويد: ﴿أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ﴾ و هر ارباب دروغينی را نفي مي‌کند. پس دعوت او به توحيد است که حق است و دعواي او که مدعي رسالت است حق است، چون ﴿جاءَكُمْ بِالْبَيِّناتِ﴾، پس دعوا و دعوتي حق دارد؛ دعوت او به توحيد است که حق است و دعواي او، يعني ادعاي او نبوت است که حق است،
چون با بينات آمده است که عصا هست، «يد بيضاء» و معجزات ديگر هست. ﴿أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَكُمْ بِالْبَيِّناتِ مِنْ رَبِّكُمْ﴾؛ اينها که ربّ را قبول داشتند از نظر اينکه بُت‌ها را مي‌پرستيدند تا مقرّب «الي الربّ» باشند، اين‌طور نيست که بت‌ها را مستقل بدانند؛ يعني «رب العالمين» بدانند، گرچه شفاعت را و تأثيرگذاري جزئي را به نحو استقلال به بت‌ها اسناد مي‌دادند و بت‌ها را به عنوان اينکه شفاعت مستقل دارند مي‌پرستيدند؛ ولي بالاخره آنکه «رب الارباب» است، خداي سبحان است و اين بت‌ها را مي‌پرستيدند ﴿ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی﴾.
﴿وَ قَدْ جاءَكُمْ بِالْبَيِّناتِ مِنْ رَبِّكُمْ﴾ اگر ـ معاذ الله ـ دروغ گفت، ﴿فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ﴾ دروغ دامن گير او مي‌شود.

﴿تهديد مؤمن آل فرعون به عواقب صادق بودن ادعای موسی(سلام الله عليه))

مطلب مهم ديگر اين است که عمل وقتي به خط توليد افتاد، اين‌طور نيست که ارتباط خود را از عامل قطع کند؛ الاّ و لابدّ به عامل وابسته است، چون ﴿لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی﴾ و اين عمل هم رها نيست که به هر کسي بچسبد خودش مي‌افتد در خط توليد که لوازمي دارد؛ امّا زمام او به آن عامل وابسته است. همه لوازم و تالي فاسدها را بر سرِ عامل خود خراب مي‌کند، پس ﴿لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی﴾، اين عمل زنده است، مي‌افتد در خط توليد و يک وقت خودش را نشان مي‌دهد.

بنابراين همه اين فجايع دامن گير فاعل مي‌شود. ﴿وَ إِنْ يَكُ كاذِباً فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَ إِنْ يَكُ صادِقا﴾؛ اگر همه تهديدهاي موساي کليم(سلام الله عليه) دامن گير شما نشود، لااقل بعضي از اينها که دامن گير شما مي‌شود ﴿وَ إِنْ يَكُ صادِقاً يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذي يَعِدُكُم﴾. اين «وَعَدَ» که باب ثلاثي مجرد است، هم درباره وعد است هم درباره وعيد، يعنی تهديد، اين ﴿يَعِدُكُم﴾؛ يعني «يوعدکم»؛ يعني شما را تهديد مي‌کند؛
امّا شما يک مشکل جدّي داريد؛ هم اهل اسراف هستيد و هم کذّاب هستيد؛ هم از دعوت فاصله گرفتيد و هم از ادعا فاصله گرفتيد و هم مرتب دروغ مي‌گوييد، براي اينکه آنکه «اله» نيست، آن را «اله» کرديد؛ آنکه ربّ نيست، ربّ کرديد؛ آنکه اثر ندارد، منشأ اثر دانستيد، پس مي‌شويد کذّاب که کذّاب هم به دو معناست: يا پُردروغ است يا يک دروغ مهم است؛ يک وقت کسي خبر مهمي را جعل مي‌کند، ولو يک بار گفته و قبلاً هم دروغ نمي‌گفت اين مي‌شود «افّاک»، اين مي‌شود کذّاب و مانند آن.4⃣
يَا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظَاهِرِينَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ يَنْصُرُنَا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جَاءَنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَا أُرِيكُمْ إِلاَّ مَا أَرَی وَ مَا أَهْدِيكُمْ إِلاَّ سَبِيلَ الرَّشَادِ (29) وَ قَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْأَحْزَابِ (30)﴾

﴿موعظه مؤمن آل فرعون به روز سلب قدرت از قدرتمندان﴾

بعد مؤمن آل فرعون می گويد: ﴿يَا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظَاهِرِينَ فىِ الْأَرْضِ فَمَن يَنصُرُنَا مِن بَأْسِ اللَّهِ إِن جَاءَنَا﴾،

اين موعظهٴ آل فرعون است! امروز اين قدرت‌هاي مصر در اختيار شماست! حرف خود فرعون هم اين بود که ﴿أَ لَيْسَ لي‌ مُلْكُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْري مِنْ تَحْتي﴾ اين مؤمن آل فرعون هم مي‌گويد امروز قدرت دست شماست، بعد چه خواهيد کرد؟ انسان که با مُردن نمي‌پوسد مشکل اساسي شما اين است که شما مرگ را نمي‌دانيد چيست؟ مرگ چاله نيست، چاه نيست، گودال نيست،
همان بيان نوراني سيد الشهداء(سلام الله عليه) است که فرمود «صَبْراً بَنِي الْكِرَامِ فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَةٌ‌»؛مرگ گودال نيست، چاه نيست، چاله نيست، بلکه مرگ معبر و پل است، انسان از اين پل مي‌گذرد و بالاخره تمام خبرها آن طرف آب است. فرمود شما چون به معاد معتقد نيستيد و الاّ امکانات فراواني در عالَم داريد! ﴿يا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظاهِرينَ فِي الْأَرْضِ﴾؛ امروز چشم گير هستيد، به چشم مي‌آييد و درخشان هستيد؛ امّا اگر من شما را همراهي کنم و دست از دين خود بردارم: ﴿فَمَنْ يَنْصُرُنا مِنْ بَأْسِ اللَّهِ إِنْ جاءَنا﴾؛ ما گروهي هستيم که به موساي کليم ايمان آورديم. آن وقت آل فرعون گفت: ﴿ما أُريكُمْ إِلاَّ ما أَری‌ وَ ما أَهْديكُمْ إِلاَّ سَبيلَ الرَّشادِ﴾.5⃣
وَ قَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْأَحْزَابِ (30) مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذينَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ (31) وَ يا قَوْمِ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنادِ (32)


﴿موعظه مؤمن آل فرعون به پيامد دنيوي و اخروي مخالفت با انبيا﴾


﴿وَ قَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ﴾؛ حالا شروع به موعظه کرده است. جريان انبياي ابراهيمي براي مردم مصر روشن بود؛ احکام وجود مبارک ابراهيم خليل، وجود مبارک يعقوب و اسحاق و يوسف و اينها در همان کنعان و مصر رواج داشت؛ ساليان متمادي وجود مبارک يوسف صديق فرزند ابراهيم خليل و يعقوب و اسحاق در آن سرزمين حکومت کرد، وزارت کرد، معارف الهي را منتقل کرد و مردم با آن احکام آشنا بودند. اين مومن «آلِ فرعون» مي گويد اگر بيراهه رفتيد، خطر مخالفان انبياي گذشته دامن گير شما مي شود؛ اگر بيراهه رفتيد من خطر مخالفان انبياي گذشته و گروه هايي که در برابر وحي و نبوت مي ايستادند، براي شما همان ها را رقم زده مي يابم! مثل «دأب» قوم نوح و عاد و ثمود ﴿وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِم﴾ تا به عصر يعقوب و اسحاق و اسماعيل و امثال آنها و خداي سبحان هرگز نسبت به بندگان خود ظلم روا نمي دارد.

﴿وَ يَا قَوْمِ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنَادِ﴾؛ من هم از عذاب دنيا و هم عذاب آخرت مي ترسم. در روزقيامت هر کدام ندا مي دهند «يَا وَيْلَتَا»، آن را مي گويند روز «تَنادي» که يکديگر را ندا مي دهند «هَلْ مِنْ مُغِيث»،‌«يَا وَيْلَتَا»؛ کسي هست به داد ما برسد؟! اين روز، روز «تَنادي» است، ﴿يَوْمَ التَّلاَقِ﴾است که قبلاً گذشت و ﴿يَوْمَ التَّنَادِ﴾ است که الآن آمده است،
آن گاه در آن روز کجا فرار مي کنيد؟ از عذاب الهي مي خواهيد فرار کنید؛ امّا راه فرار نيست! ﴿يَوْمَ تُوَلُّونَ﴾ شما که الآن از وحي نبوت رو برگردانديد، آن روز از عذاب الهي مي خواهيد رو برگردانيد و فرار کنيد؛ امّا مفرّي نيست! «أينَ المفرّ»؟ امروز به شما گفتند: ﴿فَفِرُّوا إِلَي اللَّهِ﴾؛ [از معصيت، از تجاوز، از خطا و خطيئه به طرف «الله» فرار کنيد؛ ولي آن روز مفرّي نيست.6⃣
يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرينَ ما لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ (33)﴾

﴿ناتواني انسان از جلوگيري ارادهٴ الهي بر عقاب﴾

﴿يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ مَا لَكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ﴾؛ هيچ کسي شما را از خدا حفظ نمي کند، چون خود خدا دارد از شما مي گيرد! فرض ندارد که خدا بخواهد کسي را بگيرد و چيزي در عالَم جلوي اراده الهي را بگيرد، چون سراسرِ جهان هستي ستاد الهي است: ﴿وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض﴾؛يعني تمام موجودات آسماني و زميني ستاد حق مي باشند.
اگر ﴿وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض﴾ شد، چگونه فرض دارد که خداي سبحان اراده کرده است که کسي را مؤاخذه کند و چيزي جلوي او را بگيرد؟! اين صحيح نيست!
مهم تر از همه بيان نوراني حضرت امير(سلام الله عليه) که فرمود: مواظب باشيد اگر ـ خدايي نکرده ـ خدا خواست کسي را به مؤاخذه بگيرد، با اعضا و جوارح خودش او را مي گيرد، از جاي ديگر لازم نيست که لشکرکشي کند؛ آدم حرفي مي زند، رسوا مي شود! يک جا را امضا مي کند، رسوا مي شود! جايي را با پاي خود مي رود، رسوا مي شود! فرمود: «أَعْضَاؤُكُمْ شُهُودُهُ وَ جَوَارِحُكُمْ جُنُودُهُ وَ ضَمَائِرُكُمْ عُيُونُهُ وَ خَلَوَاتُكُمْ عِيَانُه‌»؛ اگر اعضا و جوارح ما و چشم و گوش ما سربازان الهي باشند و اگر ـ خدايي نکرده ـ خداي سبحان خواست ما را به مؤاخذه بگيرد که از جاي ديگر لشکرکشي نمي کند، همين! اگر دست ما و پاي ما سربازان و ستاد الهي مي باشند که هستند، آن وقت هيچ ممکن نيست کسي از فرمان الهي بتواند فرار کند، فرمود: «جَوَارِحُكُمْ جُنُودُهُ وَ ضَمَائِرُكُمْ عُيُونُهُ وَ خَلَوَاتُكُمْ عِيَانُه‌»، اين هم همين است!

فرمود که فرض ندارد که خداي سبحان بخواهد کسي را کيفر دهد و کسي مانع کيفر الهي شود. ﴿وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ﴾؛ اين اضلال الهي، اضلال کيفري است

والحمدلله رب العالمین 🤲
سوره مبارکه غافر صفحه ۴۷۱ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

﴿وَ لَقَدْ جَاءَكُمْ يُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فىِ شَكٍ‌ّ مِّمَّا جَاءَكُم بِهِ......۳۴﴾
مي‌فرمايد يوسف در اين سرزمين بود، آثار يوسف در مصر بود و آثار رسالت او نبوّت او به همه ما رسيده است، خيلي از نياکان شما يوسف را ديدند و باور نکردند، بعد از او گفتند بر فرض هم اگر او پيغمبر بود، همين يکي بود!
انبياي قبلي مخصوصاً وجود مبارک يوسف که قدرتي داشت، شهامتي و شهرتي داشت، حرف‌هاي او در اين سرزمين بود، از کنعان به مصر و از مصر به کنعان، اين سرزمين، سرزمينِ «آل يعقوب» بود، شما نپذيرفتيد ﴿حَتىَّ إِذَا هَلَك﴾؛ اين ﴿هَلَك﴾؛ يعني «مات» ﴿كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِك﴾، [34]اين هلاکت در قرآن از اين جهت بار منفي ندارد
﴿حَتىَّ إِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَن يَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولا﴾؛
خيلي از نياکانتان باور نداشتند و مي‌گفتند بر فرض او پيامبر باشد ديگر پيامبري نخواهد آمد، امروز که برای شما وجود مبارک موساي کليم آمد! ﴿كَذَالِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَاب﴾ کسي که تعدّي مي‌کند، اهل «ريب» است، اهل برهان نيست و برهان‌پذير نيست؛ شکي ندارد، امّا «ريب» دارد؛ اين ترديد، آن ردّ مکرّر است. در دستگاه قلب اگر چنانچه عقل نظر يک چيزي را مردّد باشد و نداند، مي‌گويند شک دارد؛ ولي در عقل عمل اگر چيزي بين عزم و عدم عزم سرگردان باشد، مي‌گويند حيرت دارد و مردّد است. اين «ردّد»، ترديد که باب «تفعيل» است، آن ردّ مکرر است.

يک وقت انسان يک بار بين دو طرف بر مي‌گردد اين ردّ است که همان ثلاثي مجرد است؛ امّا گاهی چند بار بين نفي و اثبات مي‌گردد که اين ردّ مکرر را ترديد مي‌گويند؛ يعنی کسي که نمي‌تواند تصميم بگيرد. فرمود: ﴿فَهُمْ في‌ رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ﴾ که کار نفاق از همين قبيل است.1⃣
﴿استفاده مؤمن آل فرعون از برهان عقلی بر ضلالت قوم﴾
اين جا مؤمن «آل فرعون» فرمود: ـ جريان يوسف حالا يا همان يوسف معروف باشد که غالب مفسّران برآنند يا نوهٴ حضرت يوسف باشد که زمخشري خودش نگفته، بلکه از ديگران نقل کرده که اين نوهٴ حضرت يوسف بود و بِه نام آن حضرت بود که تقريباً 25 سال به عنوان نبيّ در بين آنها زندگي کرد ـ

 بعد می فرمايد که وجود مبارک موساي کليم، چون بيّنات آورد معلوم مي‌شود که «مُسْرِف مُرْتَاب» نيست، شما هم آن پيامبر قبلي را تکذيب کرديد و هم اين پيامبر فعلي را، پس «مُسْرِف مُرْتاب» هستيد و هيچ «مُسْرِف مُرْتاب»ي به مقصد نمي‌رسد و گرفتار ضلالت است.

«مُسْرِف مُرْتاب» چه کسانی هستند؟ ﴿الَّذِينَ يُجادِلُونَ في‌ آياتِ اللَّه﴾، 

شما برهان هم که نداريد! برهان به دست موساي کليم(سلام الله عليه) است! همه اين حرف‌ها را با قوم خود در ميان گذاشت.

﴿استدلال مؤمن آل فرعون بر عواقب تلخ سخن بدون برهان﴾

او در برابر فرعون که گفت: ﴿ما أُريكُمْ إِلاَّ ما أَری‌ وَ ما أَهْديكُمْ إِلاَّ سَبيلَ الرَّشاد﴾ دارد حرف مي‌زند! ﴿بِغَيْرِ سُلْطانٍ﴾، اگر برهان عقلي باشد که جلوي وهم و خيال را مي‌گيرد و آنچه در فضاي نفس سلطنت مي‌کند، اين برهان است و اگر برهان نقلي باشد که آيه‌ يا روايتي باشد، آنچه در درون سلطنت مي‌کند قول معصوم است. در بخشي از آيات فرمود: ﴿ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطان﴾؛ ما دليلي نياورديم،
وقتي برهان آمد حکومت است و اگر برهان نباشد حکومتي نيست و ضوضاء و غوغاست.
 ﴿بِغَيرِْ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ كَبرَُ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ وَ عِندَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾ ، بي‌برهان حرف زدن، نزد خدا مغضوب است؛ «مَقْت» و غضب است، ﴿كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُون﴾همين است!

اينکه فرمود: ﴿وَ عِنْدَ الَّذينَ آمَنُوا﴾؛ يعني مؤمنين متخلّق به اخلاق الهي‌ هستند، سنّت الهي را رعايت مي‌کنند. ذات اقدس الهي از حرف بي‌برهان خوشش نمي‌آيد، حرفي که برهان نداشته باشد و دليل نداشته باشد، ﴿قُولُوا قَوْلاً سَديدا﴾ با دليل نباشد، براساس برهان نباشد خدا خوشش نمي‌آيد و نزد خدا «ممقوت» و«مغضوب» است، مؤمنين هم اين چنين هستند!

﴿سخن بدون برهان محصول قلب متکبّر و مهر بطلان نتيجه آن﴾

﴿كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلي‌ كُلّ‌ِ قَلْبِ مُتَكَبرٍِّ جَبَّارٍ﴾ اگر انسان متکبّر بود که انسان متکبّر همان اومانيسم است؛ حالا اصطلاح اومانيسم قبلاً نبود الآن فراوان شده است؛ کسي که به جاي اينکه خود را خليفهٴ «الله» بداند، جايگزين «الله» مي‌داند مي‌گويد من هر چه بخواهم انجام مي دهم، هر چه بخواهم مي‌گيرم،
میگويند هر چه مردم گفتند! مردم نه از نظام باخبر هستند، نه از هستي باخبر هستند، نه از گذشته باخبر هستند، نه از اینده
منتها حالا اين اسم و اين اصطلاح و اينها اخيراً رايج شده که برابر ﴿أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ﴾ همين است! آن که قرآن درباره او فرمود که هر وقت انبيا مطالبي آوردند که ﴿بِما لا تَهْوی‌ أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ﴾ همين است! فرمود هر وقت انبيا چيزي آوردند که شما نمي‌پسنديد فوراً استکبار مي‌کنيد 2⃣
﴿خلط بين تکوين و تشريع توجيه بت پرستی محققان بنی اسرائيل﴾


فرمود: ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ لِي صَرْحاً.....۳۶﴾، 

اين کِيد فرعون، يک کِيد بي‌سابقه است؛ «وثنيين»، مشرکان و بت‌پرستان که خود فرعون هم از اين گروه بود که آل فرعون به او گفتند: ﴿يَذَرَكَ وَ آلِهَتَك﴾،پس معلوم مي‌شود که خود او هم بت‌پرست بود،

آنها به دو گروه تقسيم شده بودند: يک عدّه درس‌خوانده‌ها و به اصطلاح محققان و برنامه‌ريزهاي آنها و يک عدّه هم تودهٴ مشرکين بودند؛ آنهايي که به اصطلاح تحصيل‌کرده و محقّق بودند، در اثر خَلط بين تکوين و تشريع بت‌پرستي خود را اين‌طور توجيه مي‌کردند که قرآن کريم هم اين برهان را به عنوان خَلط بين تکوين و تشريع نقل مي‌کند که ﴿لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَ لاَ آبَاؤُنَا وَ لاَ حَرَّمْنَا مِنْ شَيْ‌ءٍ﴾،چون خدا را قبول داشتند، بت‌ها را مي‌پرستيدند تا «مقرّب الي الله» باشند؛ و شفعاي «عند الله» باشند؛ مي‌گفتند خدا ﴿بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليم﴾است، يک؛
خدا﴿كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَديرٌ﴾است، دو؛
از بت‌پرستي ما باخبر است، سه؛
اگر بت‌پرستي ما باطل باشد، او مي‌تواند جلوي آن را بگيرد، چهار؛
چون جلوي بت‌پرستي ما را نگرفت معلوم مي‌شود که بت‌پرستي حق است: ﴿لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَ لاَ آبَاؤُنَا وَ لاَ حَرَّمْنَا مِنْ شَيْ‌ءٍ﴾. 

قرآن کريم آمد و گفت که اين خَلط بين تکوين و تشريع است؛ اگر اين چنين باشد که هيچ گناهي در عالَم واقع نمي‌شود، چون همه معاصي را خدا مي‌داند و مي‌تواند جلوي آن را بگيرد! اينکه جبر نيست! انسان را باز و آزاد گذاشته ﴿لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً﴾،چرا شما تکوين را با تشريع خَلط کردي؟! بله! انسان در ساختار تکوين آزاد است؛ امّا در نظام تشريع بنده است و بر او واجب است که راه صحيح را طي کند؛ اين راه به اصطلاح اهل تحقيق آنهاست و اين هم پاسخ آن بود.3⃣
﴿وَ قَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ (38) يَا قَوْمِ إِنَّمَا هٰذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ (39)


﴿موعظه مجدد مؤمن آل فرعون با استفاده از ناپايداری دنيا﴾

مجدد ﴿يا قَوْم﴾، اين کلمه ﴿يا قَوْم﴾ را تکرار مي‌کند که عاطفه‌انگيز است، ﴿اتَّبِعُون﴾ که فوراً اين ﴿اتَّبِعُون﴾ را معنا مي‌کند، نه يعني تقليد کنيد از من، بلکه ﴿أَهْدِكُمْ سَبيلَ الرَّشاد﴾؛ خودم و شما هر دو راه هدايت و راه «رَشاد» را طي مي‌کنيم؛ آن راه رشاد چيست؟ اين است که ﴿يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ﴾ ؛ آنچه شما فعلاً گرفتار آن هستيد، همين زرق و برق دنياست!


﴿استفاده مؤمن آل فرعون از آخرت در مواعظ خود﴾

مؤمن «آل فرعون» فرمود: اينها بازي است. اگر ـ معاذالله ـ مرگ يک چاله بود، گودال بود، پوسيدن بود و انسان که مي‌ميرد يعني در گودال مي‌رود، در چاله مي‌رود، بله! هر چه مي‌خواستيد بگوييد، بگوييد! ولي مرگ مَعبر است! اين بيان نوراني سيد الشهداء(سلام الله عليه) در روز عاشوراست که فرمود: «صَبْراً بَنِي الْكِرَامِ فَمَا الْمَوْتُ إِلَّا قَنْطَرَة»؛ فرمود فرزندان کرامت صبر کنيد، مرگ جز پل چيز ديگري نيست، بالاخره آن طرف آب خبري است!
شما چرا به دنبال فرعون راه افتاديد؟
اين همه انبيا آمدند! نوح آمده، ابراهيم آمده، اسحاق آمده، اسماعيل آمده، يوسف آمده، يعقوب آمده و الآن هم موسي(عليهم السلام) آمده است! مثل ﴿دَأْبِ قَوْمِ نُوح﴾
و همه اينها را همين مؤمن «آل فرعون» براي مردم مصر شرح داد و الآن هم مي‌فرمايد که:

﴿يا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا مَتاعٌ وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرار﴾؛
يعني اين دنيا مجاز است. اين «الف» مجاز تبديل شده از «واو» است، در اصل «مَجوَز» است، «جاز يَجُوزُ»؛ يعني عبور کرده، اين معبر است. اين دنيا مجاز است، مَعبر است، مَفرّ است؛ نه آخر خط است، نه «دار القرار»، پس از «مَمرّ» بايد براي «مقرّ» توشه گرفت و مجاز بودن آن هم همين است! فرمود: ﴿إِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دارُ الْقَرار﴾. اگر کسي عمل زشت انجام دهد، حداکثر کيفري که مي‌بيند مثل آن است، البته ممکن است خدا عفو کند و تخفيف دهد که اين ﴿فَلا يُجْزی‌ إِلاَّ مِثْلَها﴾ حصر نسبي است؛ نه يعني فقط به «مثل» آن کيفر مي‌بيند؛ يعني بيش از «مثل» نمي‌بيند، نه اينکه کمتر از «مثل» نمي‌بيند؛ ممکن است عفو شود و ممکن است کمتر از «مثل» شود؛ امّا بيش از «مثل» نيست.4⃣
مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلاَ يُجْزَی إِلاَّ مِثْلَهَا وَ مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ (40)

﴿مشروط بودن پذيرش و پاداش عمل صالح به ايمان﴾


فرمود: ﴿مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثی‌ وَ هُوَ مُؤْمِن﴾،
اين ﴿وَ هُوَ مُؤْمِن﴾ براي اين است که در «سيّئه» همين «سوء» و «قبح» فعلي براي عِقاب کافي است؛ اگر کسي کار بد کرد، چه مؤمن باشد يا کافر کيفر مي‌بيند؛ ولي اگر کار خوب انجام داد، اين چنين نيست، هر کسی که کار خوب انجام دهد بهشت برود! حُسن فعلي اگر در کنار حُسن فاعلي بود؛ يعني شخص مؤمن بود، آن وقت به بهشت او را راه مي‌دهند،

پس صاحب کار چه مسلمان چه کافر، کار بد کيفر دارد؛ امّا کار خوب را باعث بهشت رفتن بدانند درست نيست، اگر صاحب کار مؤمن باشد بهشت مي‌رود.

در سوره مبارکه «مائده» آيه پنج به اين صورت آمده است که فرمود: ﴿وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرين﴾؛ اگر کسي کافر بود، حالا حُسن فعلي دارد؛ امّا اين چنين نيست که اگر کافر بود، چون حُسن فاعلي ندارد و قبح فاعلي دارد او را به بهشت ببرند. در «سيّئه» هر کس کار بد کرد، به اندازه کار بد کيفر مي‌بيند؛ چه مسلمان چه کافر؛ ولي در «حسنه» اگر کار خوب کرد، صِرف اينکه کار او خوب بود بهشت نمی رود؛ البته تخفيف در عذاب هست، در دنيا برکاتي نصيب او مي‌شود، در اعراف ممکن است برکاتي نصيب او شود، در برزخ ممکن است برکاتي نصيب او شود؛ ولي اينکه بهشتي باشد، اين چنين نيست؛ لذا مؤمن آل فرعون گفت: اگر کسي کار خوب کرد ﴿وَ هُوَ مُؤْمِن﴾، اينها ﴿يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فيها بِغَيْرِ حِساب﴾.

والحمدلله رب العالمین 🤲
سوره مبارکه غافر صفحه ۴۷۲ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

وَ يَا قَوْمِ مَا لِي أَدْعُوكُمْ إِلَی النَّجَاةِ وَ تَدْعُونَنِي إِلَی النَّارِ (41) تَدْعُونَنِي لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَی الْعَزِيزِ الْغَفَّارِ (42) لاَ جَرَمَ أَنَّمَا تَدْعُونَنِي إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيَا وَ لاَ فِي الْآخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنَا إِلَی اللَّهِ وَ أَنَّ الْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ (43)

﴿اعتراض مؤمن آل فرعون به عدم پذيرش راه نجات و دعوت او به آتش﴾

﴿وَ يا قَوْمِ ما لي‌ أَدْعُوكُمْ إِلَی النَّجاةِ وَ تَدْعُونَني‌ إِلَی النَّارِ﴾
کم‌کم در اين بخش و مقطع سوم براي اينها روشن شد که اين شخص تابع وحي و تابع انبياست و وجود مبارک موسي را به عنوان نبيّ قبول کرده و حرف‌هاي او را دارد مي‌زند و موحّد است و تابع شريعت آن حضرت است. قوم او هم او را دعوت کردند به همان مرام و مکتب فرعوني که اين مؤمن «آل فرعون» مي‌گويد: ﴿وَ يا قَوْمِ ما لي‌ أَدْعُوكُمْ إِلَی النَّجاةِ وَ تَدْعُونَني‌ إِلَی النَّارِ﴾. در بعضي از آيات دارد که گناه آتش است!

مؤمن آل فرعون گفت: ﴿تَدْعُونَني‌ لِأَكْفُرَ بِاللَّه﴾ که اجمال را به صورت تفصيل گفت؛
گفت: ﴿ما لي‌ أَدْعُوكُمْ إِلَی النَّجاةِوَ تَدْعُونَنِي إِلَی النَّارِ﴾ آن وقت نجات و «نار» را که به طور اجمال بيان کرده بود، الان دارد به صورت تفصيل بيان مي کند، فرمود: ﴿تَدْعُونَني‌ لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ﴾ که مي شود دعوت ﴿إِلَی النَّارِ﴾، ﴿وَ أُشْرِكَ بِهِ ما لَيْسَ لي‌ بِهِ عِلْم﴾ که مي شود دعوت ﴿إِلَی النَّارِ﴾، ﴿وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَی الْعَزيزِ الْغَفَّار﴾ که مي شود دعوت ﴿إِلَی النَّجاةِ﴾، ﴿لا جَرَمَ﴾؛ يعني حتمي، ﴿لا جَرَمَ أَنَّما تَدْعُونَني إِلَيْهِ﴾ که «أنّ مَا» متأسفانه به صورت متصل نوشته شده است،
﴿أَنَّما تَدْعُونَني‌ إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيا وَ لا فِي الْآخِرَةِ﴾؛ شما ما را به بت دعوت مي کنيد که نه اثري در دنيا دارد و نه اثري در آخرت! دنيا که آخر خط و آخر راه نيست؛ ما نياز داريم به يک مبدأ و پروردگاري که هم در دنيا ما را اداره کند و هم بعد از مرگ؛ اين بت ها نه در دنيا کاري از آنها ساخته است و نه در آخرت! ﴿لَيْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِي الدُّنْيا وَ لا فِي الْآخِرَة﴾؛ امّا رد و رجوع بازگشت ما به «الله» است که ما را آفريد، نظام را آفريد، رابطه ما با نظام را آفريد. ﴿وَ أَنَّ الْمُسْرِفينَ هُمْ أَصْحابُ النَّار﴾ ديگر اين جا نگفت که شما «مُسرِف» هستيد، بلکه اين را به صورت اصل کلّي بيان نمود؛ فرمود: آنکه بيراهه مي رود «مَمَرّ» را «مَقَرّ» مي داند و آن کسي را که هيچ دعوتي نه در دنيا دارد و نه درآخرت، او را مرجع خود مي شمارد؛ آن که «مَرَدّ» ما و مرجع ماست؛ يعني «الله» او را به حساب نمي آورد، اين جزء «مُسرِفين» است که اصحاب «نار» است؛ 1⃣
فَسَتَذْكُرُونَ مَا أَقُولُ لَكُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ (44)

﴿ پناه بردن مؤمن آل فرعون به خدا از تهديدات قوم﴾

وقتي خود مؤمن «آل فرعون» احساس خطر کرد، همان طوري که موساي کليم(سلام الله عليه) احساس خطر کرد که در آيه 27 همين سوره آمده است: ﴿وَ قالَ مُوسی‌ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ﴾ که بعد از اينکه تهديد به قتل شد، فرمود: ﴿إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ﴾،
اين جا هم مؤمن آل فرعون تقريباً تهديد به قتل شد که گفت: ﴿أُفَوِّضُ أَمْري إِلَی اللَّهِ﴾ که تفويض بعد از تمکّن و قبل از تسليم است؛
اوّل انسان خدا را وکيل خود قرار مي دهد، بعد تفويض مي کند و مي گويد اين چنين نيست که من نظري دارم! من موکّلم و شما وکيل من هستيد، براي من اين کار را انجام دهيد، بلکه من همه کارها را به شما واگذار کردم! که بعد هم مراحل تسليم است، خواسته اي ندارد تا کار را به خدا تفويض کند، اين تسليم آخرين مرحله است. ﴿وَ أُفَوِّضُ أَمْري إِلَی اللَّهِ﴾، براي اينکه خدا ﴿بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾ است.2⃣
فَوَقاهُ اللَّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ (45) النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ (46)﴾


﴿ بی اثر شدن نقشه های فرعون و بازگشت آن به خودشان در دنيا و آخرت﴾

﴿فَوَقاهُ اللَّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا﴾ خداي سبحان بَدي آنچه را که اينها مکر کردند و خلاصه مَکر را از اين شخص دور داشت، چون فرمود: کلّ اين مَکر و نقشه و حيله ـ به صورت حصر ـ فرمود: ﴿وَ لا يَحيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ﴾،
اگر اين است فرمود: ﴿فَوَقاهُ اللَّهُ سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا﴾، پس اين نقشه‌ها، براي اين مؤمن «آل فرعون» بي‌اثر بود. اين کاري که کردند دامن‌گير چه کساني شد؟
فرمود: دامن‌گير خود «آل فرعون» شد ﴿وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ﴾، هم عليه اينها بود در دنيا، براي اينکه ﴿فَأَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ﴾؛ همه اينها را در دريا ريختيم! هم دامن‌گير اينهاست در آخرت، براي اينکه ﴿النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا﴾؛ بامداد و شامگاه، اينها را نزد آتش مي‌برند.

﴿مقصود از بامداد و شامگاه در عرضه فرعونيان بر آتش﴾
درصحنهٴ برزخ براي کسي که هنوز به مراحل عاليه راه نيافت يا بامداد و شامگاه هست يا اين تعبير بامداد و شامگاه کنايه از استمرار و اتصال و دوام است که فرمود: ﴿غُدُوًّا وَ عَشِيًّا﴾ نه؛ يعني صبح و شامي هست و مثلاً شب و روزي هست؛
ولي به هر تقدير کانالي از آتش جهنّم براي تبهکاران هست که قبر «حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّيرَان‌»
و يک راه نسيم‌آوري از بهشت، براي مؤمنان هست که «وَ الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّة».
براي کفّاري که قبر «حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النِّيرَان‌»، اينها مرتّب در معرض آتش‌ هستند، نه اينکه اينها را به آتش نزديک کنند که آتش را ببينند، بلکه به آتش نزديک مي‌کنند که از حرارت آتش هم متأثر شوند، فرمود: «آل فرعون» مرتّب بر آتش عرضه مي‌شوند، نه اينکه آتش بر آنها عرضه شود، بلکه ﴿يُعْرَضُونَ﴾ اينها را مي‌برند يا اينکه نشانشان مي‌دهند يا حرارت آتش را به آنها مي‌چشانند، بالاخره يک نحوه تعذيبي براي آنها در قبر هست. ﴿النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا﴾ اين برای برزخ؛

امّا ﴿وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ﴾ ديگر سخن از عرضه نيست، سخن از ﴿أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ﴾ است. اينها که در دنيا ﴿يُذَبِّحُونَ أَبْناءَكُمْ﴾ بودند، ﴿يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ﴾ بودند و ﴿يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذابِ﴾بودند، در آخرت ﴿أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ﴾.

نتيجه اين که مؤمن «آل فرعون» در سه مقطع که استدلال کرد، با برهان قاطع استدلال کرد و مسئله را «جدلي الطرفين» نکرد، يک؛
با من نمي‌دانم خاتمه نداد، دو؛
با شيب ملايم ابتدا از ﴿ما لَيْسَ لي‌ بِهِ عِلْمٌ﴾ شروع کرد، سه؛ بعد برهان شکل اول را اقامه کرد، چهار؛
فرمود خدا آن است که در دنيا قانون داشته باشد، براي تکميل و هدايت بشر و در آخرت هم محکمه داشته باشد و اين «صنم» و «وثن» نه در دنيا قانون دارند و نه در آخرت، پس اينها هيچ کاره‌ هستند.3⃣
وَ إِذْ يَتَحَاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنتُم مُغْنُونَ عَنَّا نَصِيباً مِنَ النَّارِ (٤۷) قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُلٌّ فِيهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبَادِ (٤۸)

﴿اقسام رويارويي کفار از هنگام مرگ تا قيامت﴾

در جريان برخوردهايي که کفّار دارند بر چند قِسم است: يک برخورد است که با يکديگر دارند؛ يک برخورد است که با فرشته‌ها دارند و يک التماس و تضرّعي هم به درگاه ذات اقدس الهي دارند.

الف: رويارويي با خدای سبحان و تقاضای بازگشت به دنيا
کفّار در طليعهٴ امر به ذات اقدس الهي مي‌گويند: ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ﴾ که مي‌گويند اين جمع آوردن، کنايه از آن است، به جاي اينکه سه بار بگويند «إرجِعنِ»، مي‌گويند ﴿ارْجِعُونِ﴾، وگرنه ذات اقدس الهي مفرد است و جمع با ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ﴾ در آن مقام سازگار نيست. پس اين ﴿رَبِّ ارْجِعُونِ﴾ در طليعه احتضار و ورود به برزخ و امثال آن مطرح است.

ب: رويارويي با دوستان ناباب دنيا﴾

وقتي صحنه قيامت ترسيم شده است که حکم دارد اجرا مي‌شود و اينها وارد شدند، اولاً هر کدام از اينها که وارد شوند ديگري را لعنت مي‌کنند و مي‌گويند تو باعث شدي ﴿كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا﴾.کساني که در دنيا دارای دوستی باطل هستند، در آخرت دشمن حقّ‌ می باشند، چون دوستي کاذب، دشمني صادق را به همراه دارد. اگر دو نفر در راه باطل و بي جا دوست يکديگرند، اگر دوستي اينها بي جا و باطل است، دشمني اينها بجا و حقّ است، اين يک مقدمه؛ قيامت که ظرف ظهور حقّ است، آنچه حقّ است ظاهر مي‌شود، اين دو مقدمه؛ لذا تمام دوستاني که يکديگر را به گناه دعوت مي‌کنند، در قيامت دشمن يکديگر خواهند شد، اين نتيجه؛ ﴿الأخِلاَّءُ﴾ که جمع محلّا به الف و لام است، ﴿يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاّ الْمُتَّقِينَ﴾ دوستيِ مردان باتقوا صادقانه است! حق است! قيامت هم که ظرف ظهور حق است؛ اينها در دنيا دوست يکديگر هستند، در آخرت هم دوست يکديگر می باشند؛ امّا کساني که در مسائل گناه دوست يکديگر هستند، در حقيقت دوستيِ اينها دوستيِ کاذب است، چون هر کدام ضرر ديگري را مي‌خواهند، نه خير ديگري را! پس دوستي اينها که کاذب بود، دشمني اينها صادق است و قيامت هم که ظرف ظهور صدق و حق است؛
لذا اينها که در کنار محفل گناه دوستان دنيا بودند، دشمنان واقعي يکديگر هستند و اين واقعيت در قيامت ظهور مي‌کند ﴿الأخِلاَّءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ﴾، مگر مردان باتقوا؛ لذا اينها وقتي وارد جهنم شدند ﴿كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا﴾، با اينکه در دنيا دوستان يکديگر بودند! يک وقت است که اين مستضعفان به مستکبران مي‌گويند ما در دنيا تابع شما بوديم، حرف‌هاي شما را گوش مي‌داديم، شما مي‌توانيد يک مقدار از مشکلات ما را حلّ کنيد؟! در اين بخش دوم گفتگو آنها مي‌گويند خدا عادلانه حکم کرده است و همه ما گرفتار عذاب هستيم!

ج: رويارويي با رهبران گمراهی و تقاضای تشديد عذاب﴾

بخش سوم که شروع مي‌شود، اينها که عُقده‌اي هستند به خدا عرض مي‌کنند: ﴿رَبَّنَا إِنّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ كُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبيلاَ﴾ ما دنبال اينها بوديم و اينها ما را گمراه کردند، ما و اينها با هم داريم عذاب مي‌بينيم، پس عذاب اينها را دو برابر کن که مقداري ما احساس راحتي کنيم! ﴿رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيِنِ مِنَ الْعَذَابِ﴾، براي اينکه ﴿إِنّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَ كُبَرَاءَنَا﴾. جوابي که ذات اقدس الهي در سوره مبارکه «اعراف» و مانند آن داد که بحث آن قبلاً گذشت، اين است که ﴿قَالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِن لاَ تَعْلَمُونَ﴾؛
شما هم عذابتان دو برابر است! آنها هم عذابشان دو برابر است! عذاب آنها دو برابر است، براي اين است که «ضَلُّوا وَ أَضَلُّوا»؛هم خودشان گمراه شدند و هم شما را گمراه کردند؛ هم خودشان گناه کردند و هم شما را به گناه وادار کردند. شما عذابتان دو برابر است، براي اين است که هم گناه کرديد و هم درب خانه اهل بيت را بستيد و به دنبال ديگران رفتيد! شما هم دو گناه کرديد! اگر شما به دنبال آنها راه نيفتاده بوديد که آنها جزء کبراي شما نبودند!

همان بيان نوراني امام صادق(سلام الله عليه) که به آن مرد شامي اموي فرمود شما باعث شديد که درب خانه ما بسته شد، همين است! فرمود اگر شما نمي‌رفتيد و دستگاه اموي را تقويت نمي‌کرديد، درب خانه ما بسته نمي‌شد! بنابراين همين‌ها که دنباله‌رو مستکبران هستند، اينها هم دو گناه کردند: يکي اينکه خود آن معصيت را مرتکب شدند و آن عمل را انجام دادند، دوم اينکه مسير رهبري اهل بيت را بستند و عوض کردند؛ لذا استدلال قرآن کريم اين است: ﴿قَالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِن لاَ تَعْلَمُونَ﴾؛ شما حساب نکرده حرف مي‌زنيد!4⃣
﴿عمل صالح نبودن تقاضای کفار از خازن جهنم بر تخفيف عذاب﴾

﴿وَ قَالَ الَّذِينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذَابِ﴾


نظر بعضي از بزرگان اين است، آن جا که به «مالک»(سلام الله عليه) مي‌گويند: ﴿يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ﴾ اينها، چون خودشان به خدا معتقد نبودند، اکنون اعتقاد پيدا کردند، اين يک عمل صالح است و حال آنکه قيامت جاي عمل صالح نيست، جاي علم است و تکامل علمي فراوان است، چون حقّ روشن مي‌شود؛ ولي نمي‌توانند ايمان بياورند، چون نمي‌توانند ايمان بياورند؛ لذا به «مالک» مي‌گويند ما که به او معتقد نيستيم و کار هم به دست حق است، تو از او بخواه که مشکل ما را حلّ کند ﴿يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ﴾؛ به خدايت بگو که جان ما را بگيرد!

بعد از اينکه از ﴿يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذَابِ﴾ نااميد شدند، آن‌گاه تقاضاي مرگ مي‌کنند و جواب هم اين است که ﴿لاَ يَمُوتُ فِيهَا وَ لاَ يَحْيَي﴾،﴿وَ قَالَ الَّذِينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ﴾ که گاهي به خزنه جهنم و گاهي هم به خود مالک(سلام الله عليه) که ﴿يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ﴾

والحمدلله رب العالمین 🤲
سوره مبارکه غافر صفحه ۴۷۳ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

قَالُوا أَ وَ لَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا بَلَي قَالُوا فَادْعُوا وَ مَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلاّ فِي ضَلَالٍ (۵۰) إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الأشْهَادُ (۵۱) يَوْمَ لاَ يَنفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (۵۲)﴾


﴿پاسخ فرشته ها به تقاضای تخفيف عذاب کفار﴾

﴿وَ قَالَ الَّذِينَ فِي النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذَابِ﴾ که آن فرشته ها مي‌گويند: ﴿قَالُوا أَ وَ لَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُم بِالْبَيِّنَاتِ﴾؛ مگر انبيا با معجزات نيامدند؟ ﴿قَالُوا بَلَي﴾؛ آمدند،

فرمود: پس حجّت الهي بر شما تمام شد و شما ايمان نياورديد و «مشفوعٌ له» بايد «مُرتضي المَذهب» باشد و شما هم که «مُرتضي المَذهب» نشديد و به ما هم اجازه شفاعت نسبت به افراد کافر داده نخواهد شد و نمي‌شود ﴿قَالُوا فَادْعُوا وَ مَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ إِلاّ فِي ضَلَالٍ﴾.

﴿اعلان ياری پيامبر و مؤمنان توسط خدای سبحان در قيامت﴾

آن‌گاه پيام نهايي ذات اقدس الهي اين است که ﴿إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾؛هم در دنيا و هم در روزي که شاهدان قيام مي‌کنند که اين جا «أشهاد» جمع شهيد به معناي شاهد است، نه شهيد به معناي «قتيل» در معرکه.
خداي سبحان فرمود ما انبيا را ياري مي‌کنيم، يک؛ مؤمنان را ياري مي‌کنيم، دو؛ در آن جا «تابع و متبوع» «کلاهما في النار» بودند، اين جا امام و امت «کلاهما في الجنّة» هستند؛ رسول و «مُرسل اليه» «کلاهما في الجنة» هستند و همچنين «تابع و متبوع» «کلاهما في ‌الجنة» می باشند؛ در قبال آن جا که «تابع و متبوع» «کلاهما في النار» بودند، اين جا «کلاهما في الجنة» هستند، ﴿إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾؛ ما ياري مي‌کنيم اينها را ﴿فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾
براي اينکه ﴿كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي﴾،﴿وَ يَوْمَ يَقُومُ الأشْهَادُ﴾؛در روزي که شاهدان قيام مي‌کنند تا شهادت دهند، در آن روز ما انبيا و مؤمنان را ياري مي‌کنيم، در آن روز ﴿يَوْمَ لاَ يَنفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ﴾ عذرخواهي اينها اثر ندارد، ﴿وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾لعنت الهي برای اينهاست، براي اينکه حجّت الهي بر اينها بالغ شد؛ مکرّر در مکرّر معصيت کردند، خدا صبر کرد؛ درب توبه را باز کرد، اينها عمداً بستند؛ راه ولايت را باز کرد، اينها بستند؛ راه نبوّت و رسالت را باز کرد، اينها بستند. بنابراين اينها خودشان با دست خودشان ابواب الهي را بستند؛ لذا فرمود: ﴿وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾1⃣.

﴿ علّت پذيرش دعای کافران در دنيا و عدم آن در آخرت﴾


﴿إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الأشْهَادُ﴾،
﴿يَوْمَ يَقُومُ الأشْهَادُ﴾ چه روزي است؟
﴿يَوْمَ لاَ يَنفَعُ الظَّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ﴾؛ عذرخواهي هم يک مقدار از نظر رواني آدم را سبک مي‌کند؛ فرمود: ﴿لاَ يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ﴾ ـ
در سوره «مُرسلات» ـ فرمود ما به اينها اجازه عذرخواهي هم نمي‌دهيم که از نظر رواني يک مقدار سبک شوند، براي اينکه تمام عذرهاي آنها در دنيا به پايان رسيد. گاهي در دنيا «التجاء» مي‌کنند؛ کافر و مشرک هستند؛ ولي در حال خطر مي‌گويند «يا الله» که در اين صورت واجب است بگويند «يا الله»، يک؛
روي جِدّ و با اخلاص هم مي‌گويند، دو؛
اين هم عبادت است، سه؛
امر تکليفي است، چهار؛
لذا استجابت هم مي‌شود، پنج؛
در دريا هم اگر رفتند ﴿فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾، آن جا فطرتشان ظاهر مي‌شود، حق را مي‌شناسند، از او مي‌خواهند و با اخلاص هم مي‌خواهند که اين استجابت مي‌شود؛

امّا در قيامت براساس آن مَلَکات کاذبه مي‌گويند: ﴿يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْماً مِنَ الْعَذَابِ﴾؛ لذا خواسته آنها در جهنم عملي نمي‌شود. مشرک وقتي سوار دريا شد، دريا در حال موج‌زدن است و کشتي در حال غرق شدن است ﴿فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾ او با اينکه مشرک است! دنيا دارِ تکليف است، جايِ عبادت است و جايِ توبه است، آن لحظه برمي‌گردند و خدا را مخلصاً مي‌خوانند و قرآن امضا کرده که خواندن اينها با اخلاص است ﴿دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾، ﴿فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَي الْبَرِّ﴾که بعد به حالت اوليه برمي‌گردند؛ آن جا واجب است دعا کنند، اين يک نوع تکليف است؛ واجب است توبه کنند، اين هم تکليف است؛ اينها چنين کاري هم مي‌کنند و با اخلاص هم هست؛ لذا مستجاب است؛
امّا در جهنم که اين‌طور نيست. جهنم همان «التجاء» کاذبانه است، نه اينکه دار تکليف باشد، نه اينکه دار توبه باشد، نه اينکه اينها با اخلاص خدا را طلب کنند.2⃣
وَ لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَي الْهُدَي وَ أَوْرَثْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ (۵۳)هُدي وَ ذِكْرَي لِأُولِي الألْبَابِ (۵٤)

﴿يادآوری جريان انبيا و مؤمنان و حق شناسی از آنان در قرآن﴾

صدر جريان از همين قصه حضرت يوسف شروع شد که فرمود ما يوسف پيامبر(علي نبيّنا و آله عليه السلام) را فرستاديم؛ يعنی از آيه 23 به بعد که فرمود: ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَي بِآيَاتِنَا وَ سُلْطَانٍ مُبِينٍ﴾ شروع شد و گفتگوي او با فرعون مطرح شد، حمايت «آل فرعون» که ﴿يَكْتُمُ إِيمَانَهُ﴾ مطرح شد، گفتگوي مؤمنِ «آل فرعون» هم در سه مقطع مطرح شد و مبارزاتي هم که وجود مبارک موساي کليم با آنها از نظر احتجاج داشت مطرح شد که در پايان جمع بندی نمود و فرمود: ﴿وَ لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَي الْهُدَي وَ أَوْرَثْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ﴾؛ ما اين تورات و کتاب را به بني اسرائيل ارث داديم که اين «علم الوراثة» است، اين علمي نيست که در جاي ديگر باشد؛ منتها اينها قبول نکردند به باطل رفتند و تحريف کردند، البته برخي از اينها قبول کردند و مؤمن شدند، ﴿مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللّهِ ﴾
که قرآن از آنها هم حق‌شناسي مي‌کند؛ گروهي از اهل کتاب که ايمان آوردند و موحّدانه آيات الهي، يعني تورات را تلاوت کرده و عمل مي‌کردند، قرآن از آنها به نيکي ياد مي‌کند و حق‌شناسي مي‌کند؛ منتها کم بودند!
منتها اکثري بني اسرائيل راه ديگري رفتند، اين وضع بني اسرائيل بود!
اين جا هم مي‌فرمايد: ﴿هُدي وَ ذِكْرَي لِأُولِي الألْبَابِ﴾، گرچه به حسب ظاهر هدايت است؛ ولي وقتي تحليل کنيد يادآوري است، زيرا در درون انسان‌ها ما الهام فجور و تقوا را نهادينه کرديم، در عالمي هم اينها را «إشهاد» کرديم؛ يعني شاهد گرفتيم يا شهودشان داديم و حق را مشهودشان کرديم و اينها حق را مشاهده کردند، گفتگويي شد و از اينها پيمان گرفتيم، ؛ لذا آنچه در اين کتاب آمده اين «ذکريٰ» و يادآوري است،
همه اينها را ما انجام داديم که يک عدّه پذيرفتند و يک عدّه هم نپذيرفتند؛ اين صحنه سنّت الهي است، همان‌طوري که انبياي ديگر بردباري کردند، تو هم بردبار باش!
در بسياري از آيات دارد: ﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ﴾،﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهيمَ﴾،﴿وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مُوسي﴾؛ يعني به ياد اينها باش! اينها که «صابراً و محتسباً» بردباري کردند و به نتيجه و مقصد رسيدند؛ هم دين خود را حفظ کردند و هم به قُرب الهي بار يافتند؛ 3⃣.
﴿علّت مأموريت پيامبر به استغفار با توجه به مقام عصمت آنان﴾

فرمود: ﴿فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ﴾،
درباره انبيا مستحضريد که اينها منزه از گناه و مُطَهَّر هستند و استغفار که مي‌کنند جنبه دفاعي دارد؛ ديگران که استغفار مي‌کنند، براي رفع «ذَنب» مرتکب شده است، اين ذوات قدسي وقتي استغفار مي‌کنند، براي دفع «ذَنب» نيامده است؛ اينها استغفار مي‌کنند که «ذَنب» نيايد، هميشه به ياد حق‌ می باشند که «ذَنب» نيايد؛ امّا ديگران استغفار مي‌کنند تا «ذَنب» آمده را برطرف کنند، براي ديگران رفع است و براي اينها دفع!. 4⃣
﴿مأموريت پيامبر بر «استعاذه» و مقصود از آن﴾

﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾
اين استعاذه دو قسم است: يک وقت انسان در برابر آن همزات و گزندگي‌هاي واهمه و خيال و شهوت و غضب گرفتار وسوسه مي‌شود ﴿وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾
اگر وسوسه کردند فوراً بگو «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم»، آن استعاذه اعتقادي اخلاقي و فقهي و مانند آن است؛

امّا در جريان مبارزه سياسي و اجتماعي، استعاذه از مردم به «الله» مطرح است و همچنين از فشار استکبار به مردم مطرح است.
در جريان موساي کليم که قصه‌ او را به عنوان نمونه ذکر فرمود، آيه 27 اين است: ‌ ﴿وَ قالَ مُوسي إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ﴾ آن ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم﴾ آن جاست که اگر بخواهد نامحرمي را نگاه کند، گناهي را نگاه کند، روميزي و زيرميزي بگيرد، معصيت و غيبتي کند، استعاذه مي‌کند.
استعاذه، نه يعني «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم» گفتن، اين يک ذکر لفظي است و ثواب خاصّ خود را دارد؛ امّا مشکل را اين «اعوذ بالله» حل نمي‌کند.

فرمود هر وقت گرفتار وسوسه شدي و در درون فشاري مي‌بيني ﴿وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ﴾،﴿نَزْغٌ﴾ يک چنين حالتي از ابليس ديدي فشاري به تو داد که در مسير او راه بيفتي، ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾
اگر گفتي «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم»، اين گفتن، عبادت لفظي است و ثواب هم دارد؛ امّا اين معناي ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾ نيست، بلکه ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾؛ يعني برو در پناهگاه! يعني هر وقت شما آژير خطر را شنيدي برو پناهگاه! آن وقتي که ‌گفتند هر وقت آژير خطر را شنيديد برويد پناهگاه، يعني چه؟ يعني در خيابان بايست بگو من مي‌خواهم بروم پناهگاه! يا آن حالتي که به انسان دست مي‌دهد و فوراً مي‌رود به پناهگاه؟ ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾؛ يعني برو پناهگاه! اضطرابي در آدم پيدا مي‌شود، توحيد الهي براي او مشهود مي‌شود، با خداي خود درد و دل مي‌کند و مي‌گويد الآن من در گِرو اين گناه هستم، مرا درياب! اين معناي استعاذه است، نه اينکه همين‌طور که ايستادي «اعوذ بالله» بگو!

درب پناهگاه هم هميشه باز است و دربان آن هم فقط خود خداست! اينکه فرمود: «كَلِمَةُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي‌»؛يعني من دژبان هستم! اين دِژ من است و من هم دژبان می باشم، هر وقت خواستي بيايي بيا، من در را باز مي‌کنم،
«كَلِمَةُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي‌»؛ «حصن» من است! «فَمَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصْنِي وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي‌»، اين معنايش است! درب پناهگاه هميشه باز است!
اين ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾؛حالا لازم نيست که شيطان باشد، براي افراد عادي دو نحوه استعاذه است: يک وقت در اثر وسوسه‌هاي شيطاني پناهنده مي‌شود به پناهگاه الهي و يک وقت هم دشمني به او مي‌خواهد حمله کند؛ دشمن اگر مي‌خواهد به او حمله کند ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ﴾،
پس اين دشمن در هر حالتي که بخواهد به او حمله کند، چنين است.
وجود مبارک پيغمبر(ص) مسئول شد که خدا به او فرمود: اگر اين مشکلات را ديدي که دارند عليه قرآن توطئه مي کنند ﴿فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾؛ هم مي‌بيند، هم مي‌شنود و فوراً انجام مي‌دهد.5⃣
لَخَلْقُ السَّماوَاتِ وَ الأرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ (۵۷)﴾


﴿ارزش انسان به جانشينی خدابودن نه جايگزين او﴾


بعد به اين‌ها بگو ارزش‌گذاري برای کسي است که جهان را آفريد، شما اگر «خليفة الله» باشيد، از آسمان و زمين بالاتري؛ اگر اومانيسمي فکر کنيد، زمين از شما بالاتر است آسمان از شما بالاتر است؛ شما اشتباه و مغالطه نکنيد، انسان جانشين خدا است، نه جايگزين! شما مي‌تواني جانشين خدا باشي! انبيا و مرسلين جانشين‌ هستند، اوليا جانشين می باشند و شما هم شاگردان آنها هستيد!

اگر انسان جانشين او بود، حرف «مستخلف عنه» را اولاً مي‌فهمد؛
ثانياً به او ايمان مي‌آورد؛ عمل مي‌کند،
ثالثاً؛ منتشر مي‌کند،
رابعاً؛ جامعه را متمدّن مي‌کند،
خامساً. اين کار خليفه است؛
امّا اگر کسي ـ معاذالله ـ «الله» را نشناخت، دين خدا را گذاشت کنار و خود جايگزين «الله» شد، خدا مي فرمايد آسمان و زمين از شما بالاتر است،

پس انسان اگر «خليفة الله» باشد، از آسمان بالاتر است، از زمين بالاتر است، از سلسله جبال بالاتر است و اگر اومانيسمي باشد فرمود: ﴿أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها﴾، چه کار مي‌خواهي بکني؟!

آن جا فرمود: کاري که از انسان ساخته است، از آسمان‌ها ساخته نيست، اين جا فرمود آسمان‌ها از شما بزرگ‌تر هستند و زمين از شما بزرگ‌تر است ﴿أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها﴾ که در سوره «نازعات» است. ﴿لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ﴾
خيلي‌ها نمي‌دانند خيال مي‌کنند که با اين وضعشان مي‌توانند آسمان را به هم بزنند، زمين را به هم بزنند، مقاماتي دارند، نه خير!
نتيجه اين که انسان دو هدف دارد، چه درباره دين و چه درباره قُرب الهي که به هر دو مي‌رسد. آن بردگان دنيا و مخالفان، دو هدف مشئوم دارند يکي «إدحاض» و ابطال دين که به آن نمي‌رسند،
ديگری غرور دروني که به غرور دروني هم هرگز نخواهند رسيد؛ اين دو هدف را در برابر آن دو هدف ذکر ‌کرد، فرمود اين اختصاصي به انبيا ندارد، مؤمنان و پيروان آنها هم به همين طريق داخل‌ هستند. اينکه فرمود: ﴿كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلي﴾؛
يعني نه اينکه حالا در جنگ‌ها پيروز مي‌شوند، پيروزي در جنگ مهم نيست، چون خود شهادت هم «إِحْدَی الْحُسْنَيَيْن‌» است، عمده آن پيروزي دين است که هم در آخرت و هم در دنيا اينها را ظفرمند مي‌کند.6⃣
وَ مَا يَسْتَوِي الأعْمَي وَ الْبَصِيرُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ لَا الْمُسِي‌ءُ قَلِيلاً مَا تَتَذَكَّرُونَ (۵۸)

﴿بينايي و کوری باطنی ﴾

آن که نمي‌فهمد و در مسائل علمي قدمي برنداشت، اين شخص کور است، اهل معرفت نيست و کور با بينا يکسان نيست!

در سوره مبارکه «حج» فرمود: ﴿لا تَعْمَی الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتي‌ فِي الصُّدُورِ﴾؛ آن چشمي که در درون است کور است و در اين جا هم فرمود: ﴿وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمی‌ وَ الْبَصيرُ﴾،
اين ديگر آيه نازل کردن و وحي الهي و آمدن جبرئيل لازم نيست، همه مي‌دانند که کور و بينا يکسان نيستند؛ امّا همه نمي‌دانند که ما يک چشم باطني و يک کور باطني هم داريم، آن را کسي نمي‌داند!

﴿وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمی‌ وَ الْبَصيرُ﴾ اين برای بُعد علمي که عالِم و غير عالم يکسان نيستند. دوم اينکه بعضي هستند که اهل تحقيق و تحصيل حوزوي و دانشگاهي و اينها نيستند، بلکه در سطح جامعه افرادي ساده هستند؛ امّا روبه راه هستند،
در همان جامعه هم افرادي هستند که بي راهه و کج راهه مي‌روند. فرمود: ﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ لَا الْمُسِي‌ء﴾، اين ﴿وَ ما﴾ روي ﴿الَّذِينَ﴾ خواهد آمد؛ ﴿وَ ما يَسْتَوِي الْأَعْمی‌ وَ الْبَصيرُ﴾ يک بخش،
﴿وَ الَّذِينَ آمَنُوا﴾، بخش دوم؛ يعني «وَ مَا يَستوِي الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ لَا الْمُسِي‌ء» کسي که مطيع است با کسي که مسیء است يکسان نيست.

والحمدلله رب العالمین 🤲
سوره مبارکه غافر صفحه ۲۷۴ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ لاَ رَيْبَ فِيهَا وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ (۵۹)﴾

طرح مسئله معاد و مقصود از ﴿لاَ رَيْبَ فِيهَا﴾ بودن آن

، نوبت به مسئله قيامت مي‌رسد که فرمود: ﴿إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ﴾، 
چون عناصر محوري سور مکّي توحيد، وحي و نبوت و مسئله معاد است که ساير مسائل زير مجموعه آنهاست؛ خطوط کلّي اخلاق و فقه و حقوق زير مجموعه اصول دين است؛. 
﴿إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ﴾؛ قيامت آمدني است با «لام» آمده ﴿لَآتِيَةٌ﴾،
﴿لاَ رَيْبَ فِيهَا﴾ و قبلاً هم ملاحظه فرموديد که اين ﴿لاَ رَيْبَ فِيهَا﴾ در اصطلاح قرآن کريم شبيه «بالضرورة» در کتاب‌هاي منطقي است؛ يعني محمول از موضوع جدا نمي‌شود ﴿رَبَّنا إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فيهِ﴾، ﴿ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ﴾،﴿إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ لاَ رَيْبَ فِيهَا﴾ که اين ﴿لاَ رَيْبَ فِيهَا﴾؛ يعني «إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ بالضرورة»، «ان المعاد حق»، «ان البعث حق بالاضرورة». ﴿إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ لاَ رَيْبَ فِيهَا وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَيُؤْمِنُونَ﴾؛ 
خيلي‌ها مي‌دانند قيامت حق است؛ امّا عملاً ايمان ندارند، چون ممکن نيست کسي عملاً ايمان داشته باشد و بداند در برابر اين عمل مسئول است و عقل عملي‌ او هم باز باشد و او معصيت کند، اين ممکن نيست! چون مي‌داند که «عَلَی رُءُوسِ الْأَشْهَاد»رسوا مي‌شود.

1⃣
وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني‌ أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي‌ سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ (60)

﴿علّت مستجاب نشدن دعاها با توجه به دعوت خداي سبحان به آن﴾

بعد فرمود حالا که اين چنين است و شما بت‌ها را مي‌خوانيد که ندا، دعوت و دعاي شما بت‌هاست و از آنها هم کاري ساخته نيست ـ ـ از «الله» بخواهيد ﴿وَ قَالَ رَبُّكُمُ﴾، خداي شما فرمود مرا بخوانيد من جواب شما را مي‌دهم ﴿وَ قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾.
آيات گاهي مستقيماً پيام الهي را مي‌رساند و گاهي هم صدر آن، سخن رسول است؛ امّا در وسط ديگر خود خدا وارد صحنه مي‌شود؛

فرمود: ﴿رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ﴾، چرا؟ آنهايي که فرشتگان آسمان هستند، در پايان سوره مبارکه «اعراف» فرمود آنها که «عند الله» مي باشند اهل استکبار نيستند؛ آنها دائماً عابد هستند.
آيه 206 سوره مبارکه «اعراف»، يعني پايان سوره «اعراف» که سجده مستحب دارد اين است: ﴿إِنَّ الَّذينَ عِنْدَ رَبِّكَ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ﴾، دعا هم مصداقي از مصاديق عبادت است!
همين نمازي که گفته شد عمود دين است، در بعضي از تعبيرات ديني دارد که دعا هم عمود است؛
. فرمود کساني که از عبادت من استکبار مي کنند، چون دعا مصداقي از مصاديق عبادت است؛ شما بت‌ها را مي‌خوانيد اجابت نمي‌کنند، «الله» را بخوانيد که اجابت مي‌کند؛ منتها «الله» شرايطي دارد، البته هر عبادتي شرايط دارد، چه چيزي بي‌شرط و مطلقا اثر دارد؟ اگر نماز ﴿تَنْهي‌ عَنِ الْفَحْشاءِ﴾ است؛ يعني هر نمازي؟ يا نماز با حضور قلب منظور است؟ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي﴾؛ آنها که منصرف‌ و منحرف هستند، کاري با خدا ندارند ﴿سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ﴾ با «دخور» و «خضوع» و با «ذلّت» وارد مي‌شوند.2⃣
اللَّهُ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَي النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ (61)

﴿ شب مايه آسايش انسان و تعارض سبک زندگي ما با آن﴾

﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ﴾؛آسايش شما در شب است، اگر هميشه روز بود يا هميشه شب بود که زندگي ميسور نبود.
الآن متأسفانه ما اصرار داريم که زندگي ما زندگي اسلامي باشد، اي کاش اسلامي باشد! امّا مردم تاساعت نه و ده صبح مي‌خوابند، آن صبح زود بياييد کار کنيد و اول مغرب برويد نماز جماعت را بخوانيد و استراحت کنيد

فرمود: ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِراً﴾؛
روز را روشن کرد تا اينکه تجارت تمام شود، ﴿إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَي النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ﴾؛ اين نظم را مي‌بينيد که جهان را چهار فصل آفريد! الآن ما در نيم کره شمالي هستيم مردمي مثل مردم برزيل در نيم کره جنوبي هستند، الآن براي آنها آن جا تابستان است؛ تمام ميوه ها در تمام چهار فصل روي کره زمين هست؛ يک جا زمستان است، يک جا تابستان است، يک جا بهار است و يک جا پاييز است، اين‌طور نيست که همه جا زمستان باشد يا همه جا تابستان باشد؛ نه خير! کره زمين است و نيم کره شمالي و نيم کره جنوبي دارد که يک جا زمستان است و مقابل آن به تابستان است؛ يک جا بهار است و مقابل آن پاييز است؛ همه ميوه، همه اقسام و همه برکات در همه فرصت‌ها روي کره زمين است، براي اينکه نيازها برطرف شود! ﴿وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ﴾.3⃣

﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ لاَ إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنَّي تُؤْفَكُونَ﴾؛ 62﴾

﴿ تبيين توحيد در خالقيت با عبارت هاي گوناگون﴾

﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ﴾ اين خداست!

حالا با اين جلال و شکوه ﴿ذلِكُمُ﴾، با اينکه «قريب» و «مجيب» است تعبير به «ذلک» کرده که دوري به معني رفعت است و با اينکه ﴿أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ﴾ است؛ ﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ﴾، هم هست؛
آن بيان نوراني موساي کليم(سلام الله عليه) در سوره «طه» که فرمود: ﴿رَبُّنَا الَّذي أَعْطي‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدي﴾مسئله دقيق‌تر از اينها است؛ يعني هر چيزي را با ساختار دروني کامل خلق کرد، يک؛
براي او هدف معين کرد، دو؛
بين او و هدف راه است، سه؛
ابزاري که بتواند اين راه را طي کند و به مقصد برسد، چهار؛
حالا اگر خودش نرفته وهدايت نشده مطلب ديگري است. ﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ لاَ إِلهَ﴾ اين آيه با عبارت‌هاي گوناگون دارد درباره توحيد سخن مي‌گويد.4⃣
فرمود: ﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ لاَ إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنَّي تُؤْفَكُونَ﴾؛ يعني «تسرفون» کجا مي‌رويد و شما را کجا مي‌برند؟ نه تنها شما ﴿كَذلِكَ يُؤْفَكُ الَّذِينَ كَانُوا بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ﴾ اقوام ديگري هم بودند؛ همان حرفي که مؤمنِ «آل فرعون» گفت، گفت احزابي قبل از نوح بودند، در زمان نوح بودند و در زمان عاد و ثمود و ﴿الَّذينَ مِنْ بَعْدِهِمْ﴾بودند، ﴿كَانُوا بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ﴾

﴿ و باز هم بيان توحيدي که ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأرْضَ قَرَاراً﴾.

﴿تبيين ربوبيت الهي در پرورش زمين و آسمان و زيبايي انسان﴾

اين زمين در برابر آن فشارهاي دروني که ناچار خداي سبحان آن را با آنها آفريد، اين هميشه در حال نوسان و اضطراب است، ما اين کوه‌ها را گذاشتيم که زمين آرام باشد و فعلاً آرام بگيرد که اين آرام بودنِ زمين به وسيلهٴ اين کوه‌هاست که ﴿وَ جَعَلَ فِيهَا رَوَاسِي﴾است؛
«رواسي» از ميخکوب کردن زمين است. اين بيان نوراني حضرت امير در خطبه اول نهج‌ البلاغه است که فرمود: «وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَيَدَانَ أَرْضِه‌»،
«مَيَدان» يعني اضطراب؛ خداي سبحان با اين صخره هاي بزرگ و اين کوه‌ها اضطراب زمين را جلوگيري کرده است. پس زمين آرام است و شما هم بايد در زمين آرام روزي‌هايتان را بگيريد. اين زمين آرام، براي طلب رزق شما در اختيار شماست.
بعد فرمود نه تنها آرام است «ذلول» هم است، نرم هم است، نه اينکه ذليل است. «أرض» را «ذلول» و نرم قرار داد که هر جايي را که شما بخواهيد کشاورزي کنيد مي‌توانيد و آرام هم که هست ما با کوه‌ها اينها را آرام کرديم .
فرمود: ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأرْضَ قَرَاراً﴾، يک؛
﴿وَ السَّماءَ بِنَاءً﴾، دو؛
سقف خوبي هم بنا نمود، براي اينکه شما باران مي‌خواهيد! اگر زمين بدون باران! بدون هوا و بدون شمس بود که ديگر تبخير نمي‌شد، بادي پيدا نمي‌شد، ابري پيدا نمي‌شد، لقاحي پيدا نمي‌شد، باراني پيدا نمي‌شد ﴿وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ﴾ شما را به صورت خوب درآورده، اين همه موجودات ديگر هم بودند، لکن شما را به اين صورت درآورده است و زيبا خلق کرده است.
﴿وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ رَزَقَكُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ﴾حلال را قرآن طيّب مي‌داند و ميوه‌هاي گوناگون، ارزاق گوناگون، آب‌هاي فراوان ﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ﴾.
پس آن دعا در سايه ربوبيت اوست که ربوبيت مطلقهٴ او هم در پرورش آسمان است، هم در پرورش زمين است، هم در پرورش انسان است و هم در تعديل جهات ديگر است ﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾.5⃣
﴿اختلاف چهره ها و صداها، مصداقی از خلقت احسن انسان و عامل شناسايي او﴾


فرمود: ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأرْضَ قَرَاراً وَالسَّماءَ بِنَاءً وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ﴾، براي اينکه شما يکديگر را بشناسيد و يک شناسنامه طبيعي همراه هر کسي باشد ـ الآن اين هفت ميلياردي که روي زمين هستند هيچ کدام شبيه ديگري نيستند؛ نه صداي اينها شبيه ديگري است و نه چهره اينها شبيه ديگري است ـ ﴿وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ﴾؛
فرمود که اين اختلاف ها يک شناسنامه طبيعي است. مردم يک کوي و برزن يکديگر را با اسم ممکن است بشناسند؛ امّا انساني که در جامعه بين المللی دارد به سر مي‌برد که الآن به صورت يک دهکده يا شهر بزرگ درآمده است، هيچ کدام از اين هفت ميليارد شبيه هم نيستند؛ نه آهنگ آنها و نه چهره آنها ﴿وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوانِكُمْ﴾،فرمود اين اختلاف يک شناسنامه طبيعي است که مبادا کسي يک کسي را بي جا يا اشتباه بگيرد و مانند آن.

﴿تأمين رزق طيّب انسان از موارد خبيث و شباهت توبه به آن﴾

﴿فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ رَزَقَكُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ﴾؛ چيزهای پاکيزه و فراوان و حلال را روزی شما نمود.
شما مي‌بينيد اين همه کودهاي بدبو را مي‌دهند به اين گل ياس، به فلان ميوه درختي يا به ميوه زميني، فرمود اين کودهاي بدبو را ما به اين صورت درآورديم؛ شما اگر توبه کنيد، ما شما را اصلاح مي‌کنيم! اين‌طور نيست که آدمِ بدبو هميشه بدبو باشد! آن بيان نوراني حضرت علی(عليه السلام) که فرمود: «تَعَطَّرُوا بِالاسْتِغْفَارِ لَا تَفْضَحنَّكُمْ رَوَائِحُ الذُّنُوب‌» همين است!
فرمود گناه يک بوي بدي دارد و بوي آن درمي‌آيد. توبه همين است! توبه آن است که اين کود بدبو به صورت ياس در مي‌آيد و اين کود بدبو را به صورت سيب و گلابي درمي‌آورد؛
کار ذات اقدس الهي در اين نظام همين است! خبيث را به طيّب تبديل مي‌کند، توبه کارش اين است! فرمود اين کار را بکنيد! ﴿ذلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾

هُوَ الْحَيُّ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ (65)﴾

؛حالا که اين است، پس انسان ياوه نيست. ﴿هُوَ الْحَيُّ لَا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَادْعُوهُ﴾
که اين ﴿فَادْعُوهُ﴾ از باب «رَدّ العَجْز علی الصَّدْر» که در مطوّل ملاحظه کرديد، بازگشت پايان جريان به اول جريان اين پاراگراف را بست؛ اول فرمود دعا، آخر مي‌فرمايد دعا، وسط ادلّه و براهين آن را ذکر مي‌کند ﴿فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.6⃣
قُلْ إِنِّي نُهيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَمَّا جاءَنِي الْبَيِّناتُ مِنْ رَبِّي وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمينَ (66)


﴿مقصود از نهی شدن پيامبر از زندگی مشرکانه و تعبّدی نبودن آن﴾

بعد به وجود مبارک پيغمبر مي‌فرمايد بگو خدا نهي کرده که من غير او را بپرستم! خود وجود مبارک پيغمبر قبل اين کار موحّد محض بود و اينکه خدا دارد که ﴿قُلْ إِنِّي نُهيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾؛ من نهي شدم از اينکه مشرکانه زندگي کنم و غير خدا را بخواهم؛ يعني قبل از اين نهي حکمي نداشت؟
يا نه ذات اقدس الهي دو گونه نهي مي‌کند؟! نهي‌اي از درون، نهي‌اي هم از بيرون و نهي‌اي هم که جامع «بين الامرين» است.
اين ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا﴾هم امر و نهي الهي است، اين يک؛
و نهي الهي هم با همين ارائه بيّنات است، دو؛
يک وقت مي‌فرمايد: ﴿لاَ تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾که اين يک نهي ظاهري است؛
امّا يک وقت است که برهان اقامه مي‌کند! استدلال وجود مبارک پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) اين است که ذات اقدس الهي با ارائه بيّنات به من نهي کرده است که از غير او چيزي نخواهم ﴿قُلْ إِنِّي نُهيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾،

چه زمانی؟ ﴿لَمَّا جاءَنِي الْبَيِّناتُ مِنْ رَبِّي﴾،

اين «بيّنات» ناهي است؛ همان‌طوري که نماز ﴿تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنكَرِ﴾ است، برهان عقلي هم «ينهي عن الشرک» است؛ اگر يک دليل اقامه شد که شِرک باطل است و توحيد حق است، اين برهان «ينهي عن الشرک».
وجود مبارک حضرت مي‌فرمايد: که با بيّنه خداي سبحان نهي کرده، نه اينکه من تعبّداً بگويم «الله واحدٌ لاشريک له» و بگويم اصنام و اوثان باطل هستند: ﴿لَمَّا جاءَنِي الْبَيِّناتُ﴾ اين هست ﴿وَ أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمينَ﴾ آن بيّنه هم نهي از منکر مي‌کند و هم امر به معروف؛ ذات اقدس الهي اگر نهي از منکر کرد ارشادي است، امر به معروف کرد ارشادي است چون بيّنه را ارائه کرده است، اين شمس و قمر هم بيّنه است و «ليل و نهار» هم بينّه است.

والحمدلله رب العالمین 🤲
سوره مبارکه غافر صفحه ۴۷۵ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّي مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّي وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (67) هُوَ الَّذي يُحْيي وَ يُميتُ فَإِذا قَضي‌ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ (68)﴾

﴿تحوّلات زندگی دال بر دعوت انسان به زندگی عاقلانه﴾


فرمود: ﴿هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ﴾، درهمه اينها «لام»، «لام» عاقبت است و «لام» هدف نيست. ﴿ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً﴾، اين ﴿لِتَكُونُوا شُيُوخاً﴾ برخي‌ها به دوران فرتوتي و کهنسالي مي‌رسند که ـ معاذ الله ـ مي‌گويند: آن‌ها که خوانده‌ام همه از ياد من برفت ٭٭٭ الا حديث دوست که تکرار می‌کنم. که اين هم يک مشکلي است!؛برخي‌ها به دوران فرتوتي که رسيدند گرفتار فراموشي مي‌شوند؛ همان‌طوري که در دوران کودکي در سوره مبارکه همان «نحل» فرمود: ﴿وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئاً﴾ که همه اين «لام»‌ها، «لام‌«هاي عاقبت است، اين مراحل را طي مي‌کنيد
﴿وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّي مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّي﴾ که همه اين «لام»‌ها «لام» عاقبت است

﴿وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ «لام» غايت است؛ يعني همه اين تحولات براي اين است که عاقلانه زندگي کنيد.
و عاقلانه سفر کنيد،
اين عقلي که «مطلوب» است و علم مقدمهٴ آن عقل است؛ اين همين عقلي است که عقل عملي است
آن که بايد با دست پر سفر مي‌کند عاقل است و آن که گرفتار فراگيري يک سلسله علوم است و برابر آيه سوره «نحل» ﴿لِكَيْ لاَ يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً﴾ گرفتار چيز ديگر است.

بعد فرمود: ﴿هُوَ الَّذي يُحْيي وَ يُميتُ فَإِذا قَضي أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾؛
البته هر چيزي حسابي دارد! ﴿إِنَّا كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ﴾،﴿كُلُّ شَي‌ءٍ عِندَهُ بِمِقْدَارٍ﴾، ﴿وَ مَا نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾؛«قَدَر» و اندازه براي هر چيزي تنظيم شده است1⃣
أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذينَ يُجادِلُونَ في‌ آياتِ اللَّهِ أَنَّی يُصْرَفُونَ (69) الَّذينَ كَذَّبُوا بِالْكِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ (70)


فرمود وقتي فرصت افراد تمام شد، خداي سبحان آنها را با اراده منتقل مي‌کند و به «نشئه» ديگر مي‌برد که در حقيقت انسان از اين مرگ با بدترين وضع عبور مي‌کند.
. ﴿أَ لَمْ تَرَ إِلَي الَّذينَ يُجادِلُونَ في‌ آياتِ اللَّهِ﴾،
اينها ﴿أَنَّی يُصْرَفُونَ﴾؛ کجا مي‌خواهند بروند؟!
﴿الَّذينَ كَذَّبُوا بِالْكِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ﴾؛ اينها هم آيات الهي را هم معجزاتي را که انبيا آوردند تکذيب کردند،

اين ﴿فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ﴾ همين است! اين‌طور نيست که اعمال از بين برود! انسان هر کاري که کرده است درگير آن کار است؛ آن کار زنده و موجود است، يک؛ موجودِ خارجي سرگردان و شناور و معطّل نيست که موجودي در عالم باشد و معلوم نباشد که به چه کسي مرتبط است، دو؛
فرمود: ﴿لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلاَّ مَا سَعَی﴾، پس هر کاري که انسان انجام داد، اين در خط توليد مي‌افتد، چرا در خط توليد؟ براي اينکه تعطيل در عالم نيست؛ حرفي که آدم زده مطلبي را که نوشته، کاري که کرده، اين در عالم موجود شد؛ اگر موجود شد اين‌طور نيست که بيکار و «عُطله» در يک گوشه بيفتد و هيچ اثري نداشته باشد. به همین دلیل آدم دروغگو رسوا مي‌شود2⃣
إِذِ الْأَغْلَالُ فِي أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ يُسْحَبُونَ ﴿۷۱﴾ فِي الْحَميمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ (72) ثُمَّ قيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ (73) مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً كَذلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكافِرينَ (74)


فرمود اينها ﴿يُسْحَبُون ٭ فىِ الحَْمِيمِ﴾؛ در آب داغ، بعد ﴿ثُمَّ فىِ النَّارِ يُسْجَرُون﴾؛ در اين نار ﴿يُسْجَرُون﴾ گداخته مي‌شوند.

الآن شما ببينيد که کارخانه‌هاي بزرگ فولاد يا ذوب آهن چه کار مي‌کنند؟ اينها اول يک مواد خامي مثل ذغال سنگ يا ذغال يا گازوئيل يا يک موادّ سوخت و سوز ديگري مي‌آورند که سابقاً هيزم بود‌ و حالا موادّ ديگري است، اين ذغال سنگ‌ها را جمع مي‌کنند و بعد يک مادهٴ منفجره‌اي به عنوان تي‌ان‌تي يا غير تي‌ان‌تي در آن مي‌زنند که اين گُر مي‌گيرد، وقتي گُر گرفت اين مواد را در آن مي‌گذارند و اين را داغ مي‌کنند؛

در قرآن کريم فرمود ما هم همين سه کار را داريم: اول اين هيزم‌ها را جمع مي‌کنيم که ﴿وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبا﴾، ﴿وَ يَجْعَلَ الْخَبيثَ بَعْضَهُ عَلی‌ بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ﴾؛ تراکم و انباشته و انبار مي‌کنيم، اينها را روي هم جمع مي‌کنيم و اينها ظالمين هستند. اين ظالمين که جمع شدند، آن آتش‌زنه يا آتش‌گيره را که از آن به «وقود» ياد مي‌شود: ﴿وَقُودُ النَّار﴾،
هر ظالم و کافري وقود نار نيست، «وقود»؛ يعني «ما توقد به النار»، در قرآن کريم از فرعون و «آل فرعون» و امثال آن به «وَقود» ياد کرده است: ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْن﴾ که وقتي از «وقود» ياد مي‌کند، نام فرعون و «آل فرعون» را مي‌برد که ائمهٴ کفر هستند: ﴿وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَی النَّار﴾، اينها هستند که ﴿يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ﴾، اينها که آمدند، دفعتاً اين جمعيت گُر مي‌گيرد و وقتي گُر گرفت، اين طبقهٴ اوّلِ ظالم با رهبرانِ ظلم و بعد بقيهٴ معصيت‌کاران را در اين جهنّم مي‌سوزانند.

يک عده حطب‌اند، يک عده وقود‌اند، وقتي که خوب گُر گرفت يک عده هم ﴿يُسْجَرُون﴾؛ در اين آتش گداخته مي‌شوند.

فرمود: از اينها سؤال مي‌کنيم که شما چه کار کرديد؟ اينها اول مي‌گويند ما که مي‌گفتيم: ﴿ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی﴾؛ اما الآن از آنها چيزی نمي‌بينيم! ﴿هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ﴾،آنها را نمي‌بينيم! اينها گم شدند. بعد مضطربانه و متحيرانه مي‌گفتند که ما آنها را عبادت نمي‌کنيم!
بعد در مرحله سوم که کاملاً سوخت و سوز شدند: ﴿فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَديدٌ﴾ و شفاف که شد، مي‌گويند اينها هيچ نبودند و ما به دنبال باطل مي‌گشتيم.
اين قسمت‌هاي سه‌گانه اين‌طور بود: ﴿ثُمَّ قيلَ لَهُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ تُشْرِكُون﴾؛ کجا هستند آن بت‌هاي شما که غير از خدا بتي را داشتيد و مي‌پرستيديد؟ آنها می‌گويند: ﴿قالُوا ضَلُّوا عَنَّا﴾؛ ما مي‌گرديم ولی پيدايشان نمي‌کنيم! اين يک،
بعد ترقّي مي‌کنند: ﴿بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً﴾؛ ما قبلاً چيزي را عبادت نمي‌کرديم.3⃣

ذلِكُمْ بِما كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ (75) اُدْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدينَ فيها فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَكَبِّرينَ (76) فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنا يُرْجَعُونَ (77)﴾



﴿ذلِكُمْ بِما كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَق﴾.
«فَرح» ممکن است به حق باشد و ممکن است به باطل باشد؛ اما گفتند که «مَرح» آن فرحِ بي‌جا و باطل است: ﴿وَ بِما كُنْتُمْ تَمْرَحُون﴾ که ﴿تَمْرَحُون﴾ را مقيد نفرمود به ﴿غَيْرِ الْحَق﴾؛ لکن در جريان «فرح» فرمود: ﴿فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا﴾ که به هر سه قسم اشاره شده و فرمود اينها هم مي‌توانند از فضل الهي استفاده کنند و هم از رحمت الهي: ﴿بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِه﴾ که مؤمنان به فضل خدا از فرح الهي برخوردار باشند

در «فرح» فرمود: ﴿يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُون‌﴾،
پس فرح مي‌شود که گاهي«بالحق» باشد، گاهي به باطل؛ باطل باشد مثل اينکه ﴿فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ‌ مِنَ‌ الْعِلْم﴾،
يک مقدار درس خوانده يا غربي يا شرقي، در برابر وحي مي‌ايستد! يا ـ خداي ناکرده ـ مشکل ديگری دارد؛
امّا «مرح» را گفتند که فقط آن نشاط باطل است، ﴿ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدينَ فيها فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَكَبِّرين﴾،
باز به مسئله تکبر برگشت، که مشکل اصلي اينها اين است. تکبر اينها در برابر حق است نه اينکه مي‌خواهند بالا بنشينند، پايين بنشينند، اسم اينها را ببرند، اينها هم رذيلت است! اينها هم ممکن است ـ خداي ناکرده ـ سر از جهنم دربياورد! يک وقت زيد در برابر عمرو تکبر مي‌کند، مي‌گويد من از او بالاتر هستم، اين يک رذيلت است، يک وقت در برابر «الله» و دين «الله» و شريعت اهل بيت قرار مي‌گيرد، اين علاج پذير نيست، تکبّر و اينها همين بود،
اين ﴿فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ‌ مِنَ‌ الْعِلْم﴾ در برابر وحي بود.
﴿فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ﴾، ما به تو وعده پيروزي داديم، نسبت به اينها وعيد داديم، حق است. اين «وعد»؛ هم به معني تهديد است و هم به معني مژده. ﴿فَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنا يُرْجَعُونَ﴾، بالاخره يا در دنيا ما اينها را تنبيه مي‌کنيم، يا صبر می کنيم، ما مانند کسي که عجله مي‌کند نيستيم «إنمَّا يَعجَلُ مَن يَخافُ الفَوت»اينها در دستگاه ما هستند: ﴿و مَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِين﴾
اينها هرگز سابق نيستند؛ هرگز جلو نمي‌افتند، در دستگاه و چرخهٴ قضا و قَدر ما هستند، حالا يا مصلحت در اين است که ما در زمان حيات شما اينها را تنبيه کنيم يا بعد از اين. به هرحال اين جای هيچ نگراني نيست هم وعده‌اي که به شما داديم حق است هم وعيد.


سوره مبارکه غافر صفحه ۴۷۶ از تفسیر تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلاً﴾ که اين تنوين در اين گونه از موارد براي تکثير است، ﴿مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ﴾.

 اينکه فرمود: ﴿فَاصْبِرْ﴾، براي آن است که انبياي قبلي هم صبر کردند.
 يعني به ياد اينها باش که قصه اينها اين‌طور است يا سرگذشت اينها همين‌طور است يا مبارزات اينها اين‌طور بوده و يا صبر اينها اين‌طور است. پس اينها صبر کردند شما هم صبر کنید .

فرمود که ما اينها را گفتيم؛ بعضي ها را گفتيم و بعضي ها را نگفتيم و راز نگفتن هم مشخص شد؛ اما اينها مي آيند اسلامي حرف مي زنند و جاهلي فکر مي کنند، مي گويند: براي ما معجزه بياور، همان طوري که مسلمانان از شما مي خواهند. مسلمانان که از شما معجزه مي خواهند، «باذن الله» مي خواهند؛ اما اينها که از تو معجزه مي خواهند، به استقلال مي خواهند. به آنها بگو: ﴿وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّه﴾؛ همان کاري که دربارهٴ بت ها داريد و گفتيد: ﴿ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِيُقَرِّبُونا﴾؛ يعني بالاستقلال، ﴿هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّه﴾؛ يعني بالاستقلال، شما يک چنين چيزي از ما مي خواهيد! در حالي که ﴿وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّه﴾. ﴿فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ﴾،
ما آن رسالت را که به اذن خدا انجام داديم و معجزه اي که خواستيد انجام داديم، امر الهي که آمد ديگر کار تمام است؛
ولي بدانيد که معجزهٴ اقتراحي غير از معجزهٴ ابتدايي است؛ معجزهٴ ابتدايي که خود خداي سبحان به پيامبر و انبياي الهي(عليهم السلام) عطا مي کند، آن با تعذيب همراه نيست، ممکن است باشد ولي ضرورتي ندارد؛ اما وقتي معجزهٴ اقتراحي بود و پيشنهاد داديد؛ نظير پيشنهادي که به صالح(سلام الله عليه) داديد و آن ناقه با آن ويژگي از کوه درآمد يا دربارهٴ عاد و ثمود، بعد انکار کرديد، عذاب خدا حتمي است: ﴿فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ﴾، ديگر پرونده تمام مي شود.

حالا اجراي آن قضا يا در دنياست که فرمود: ﴿فَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنا يُرْجَعُونَ﴾؛ يعني اين عذاب قطعي است.
اينجا هم فرمود: ﴿فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ﴾؛ امر الهي که آمد، ﴿قُضِيَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ﴾. اين جدال مکرّري که در اين سوره هست، با اين بخش آرام گرفت.1⃣
اللَّهُ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ (79) وَ لَكُمْ فيها مَنافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَيْها حاجَةً في‌ صُدُورِكُمْ وَ عَلَيْها وَ عَلَي الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ (80) وَ يُريكُمْ آياتِهِ فَأَيَّ آياتِ اللَّهِ تُنْكِرُونَ (81) أَ فَلَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ فَما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ (82) فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (83) فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنَّا بِهِ مُشْرِكينَ (84) فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتي‌ قَدْ خَلَتْ في‌ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ (85)﴾
اين بخش پاياني سوره مبارکه «غافر» تقريباً عصارهٴ مطالب خود اين سوره است. اين سوره همان‌طوري که ملاحظه فرموديد چون در مکه نازل شد، مطالب محوري آن اصول دين و خطوط جامع و کلّي اخلاق و حقوق و فقه است و تفصيلات مسائل فقهي و مانند آن در سور مدني است؛ گاهي از توحيد، گاهي از وحي و نبوت و گاهي از معاد سخن به ميان آمده، بين حکمت و موعظه و جدالِ اَحسن جمع کرده، بين تبشير و انذار هم جمع کرده، بين طرح سنّت الهي در سايهٴ قصص گذشته‌ها جمع کرده، عامل غرور را تشريح و تبيين کرده، عامل نجات را تبيين کرده، عامل انديشه را که عقل است تقويت کرده، عامل انگيزه را که عقل عملي است با موعظه و مراقبتِ حسنه تأييد کرده است؛ عقل نظري که متولّي انديشه است، با برهان کامل مي‌شود و عقل عملي که مسئول انگيزه است، با موعظه، مراقبت، نصيحت و اخلاق کامل مي‌شود؛ همه اين راه‌ها را طي کرده است. بعد فرمود: جهاني که در آن به سر مي‌بريد، نه شما اولين انسان هستيد و نه آخرين انسان، قبل از شما کساني بودند، بعد از شما هم هستند و سنّت الهي جاري است؛ شما اگر بخواهيد به دانش افتخار کنيد، دانش شما اندک است2⃣

اللَّهُ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها وَ مِنْها تَأْكُلُونَ (79) وَ لَكُمْ فيها مَنافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَيْها حاجَةً في‌ صُدُورِكُمْ وَ عَلَيْها وَ عَلَي الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ (80) وَ يُريكُمْ آياتِهِ فَأَيَّ آياتِ اللَّهِ تُنْكِرُونَ (81)

فرمود: ﴿اللَّهُ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعامَ لِتَرْكَبُوا مِنْها﴾ ؛يک، ﴿وَ مِنهَْا تَأْكلُُون ٭ وَ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ﴾؛ از جِلد و پوست آنها بهره برداري کنيد که اين تشويق به کشاورزي و دامداري است. ﴿وَ لِتَبْلُغُواْ عَلَيهَْا حَاجَةً فىِ صُدُورِكُم﴾؛ بخواهيد سفرهاي زيارتي کنيد يا جهاد برويد و مانند آن، با همين ها برويد. ﴿وَ عَلَيْهَا وَ عَلیَ الْفُلْكِ تحُْمَلُون ٭ وَ يُرِيكُمْ ءَايَاتِهِ﴾ که آيات الهي اعتباري نيست، بلکه حقيقي است ؛يک، محدود و مقطعي نيست، بلکه مستمر و دائمي است ؛دو. ﴿فَأَیَّ ءَايَتِ اللَّهِ تُنكِرُون﴾؛ شما يک بحث علمي داريد و يک بحث تاريخي و موعظه اي هم داريد، ﴿أَ فَلَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْض﴾، شما به چه چيزي مي باليد؟!
ما هر وقت مطالب علمي آورديم، شما مي گوييد آنچه نزد ماست کافي است:3⃣

فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (83)

فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَرِحُواْ بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْم﴾؛ مشکل آنها اين بود که ما راهنمايي کرديم؛ با موعظه، با تبشير، با انذار، با جدال، با حکمت و از هر راهي که بود؛ گفتمان، گفتگو، مصاحبه، مناظره، معجزه و هر چه که آنها خواستند به آنها داديم و همه راه ها را به آنها نشان داديم؛ اما آنها ﴿فَرِحُواْ بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْم﴾. حالا يا جها ن بيني آنها اين بود که ﴿إِنْ هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا﴾ يا انکار معادشان اين بود که ﴿ذلِكَ رَجْعٌ بَعيد﴾
و ﴿إِذا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفي‌ خَلْقٍ جَديد﴾،
اين راجع به جهان بيني آنها بود. راجع به وحي هم که مي گفتند اين قصص و داستان و افسانهٴ گذشته هاست ـ معاذالله ـ و اين علم و شبهات آنها بود.
﴿فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ﴾، نه تنها خوشحال مي شدند و به همان علوم بسنده مي کردند، رهاورد انبيا را ـ معاذالله ـ به استهزا مي گرفتند و همين استهزا، محيط به آنها شد. اين ناپرهيزي کردن و غذاي مسموم خوردن، خود اين غذا دامن گير انسان مي شود؛ فرمود: اين ناپرهيزي کردنِ شماست و خود همين استهزا به صورت تيغ و به صورت خار درمي آيد.
خود همين استهزا، يک غذاي سمّي است و اين غذاي سمّي دامن گير خودِ اين شخصِ مقتضيِ عن هذا الخُلق خواهد بود. ﴿وَ حَاقَ بِهِم مَّا كاَنُواْ بِهِ يَسْتهَْزِءُون ٭4⃣
فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنَّا بِهِ مُشْرِكينَ (84)

فَلَمَّا رَأَوْاْ بَأْسَنَا﴾؛ حالا که عذاب الهي دارد مي آيد، ﴿قَالُواْ ءَامَنَّا بِالله﴾؛ ما قبول کرديم، ﴿وَ كَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِين﴾؛ ما آن شرک و الحاد را باطل مي دانيم و حق و توحيد را صحيح دانسته و باور مي کنيم؛ اما اين علم در حال اضطرار؛ حالا يا يک حالت برزخي است؛ يعني در آستانه ورود به برزخ است که بعث الهي آمده و اينها دارند مي ميرند، آن ديگر امر اختياري نيست، يا اينکه در حال اضطرار و در حال عذاب است که اين ايمان، ايمان اختياري نيست، بلکه از روي ترس اين کار را کردند و اگر هم برگردند، باز به همان قبلي هستند5⃣
فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتي‌ قَدْ خَلَتْ في‌ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ (85)﴾


دنيا جاي ايمان و کفر است؛ ولي آخرت جاي ايمان و کفر نيست، بلکه جاي ظهور علم، وضوح علم، شدت علم، بلوغ علم و علم اليقين است و انسان درجات علم را يکي پس از ديگري، يا در طرف بهشت يا در طرف جهنم مي بيند؛

اما اينها دفن کردند و صداي فطرت به گوش آنها نمي رسد. اين نفس لوامه را خدا فرمود: يک زنگ خطر و آژيري است که در درون همه گذاشتيم؛ افراد عادي اگر ـ خداي ناکرده ـ خلافي کنند، شب که به بستر استراحت مي روند، اصلاً خوابشان نمي برد و مدتي نگران هستند که چرا اين کار را کردند!؟ چه کسي از درون فشار مي آورد؟ اين همان ﴿لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَة ٭ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة﴾ است، اين در درون ما يک آيينهٴ الهي و آيتی الهي است که خدا خلق کرده و مدام آژير مي زند که چرا اين کار را کردي؟ چرا اين کار را کردي؟ برو عذرخواهي کن! برو عذرخواهي کن! اين نعمت الهي است، اين پيام الهي است و انسان چه مسلمان باشد و چه کافر، با همين فطرت خلق شده است؛ اين طور نيست که به مسلمان ها داده باشد و به غير مسلمان ها نداده باشد.

فرمود: ﴿فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا﴾، اين سنّت الهي است، اين قانون اساسي ماست و جزء «جوامع الکلم» است، اختصاصي به حال و گذشته و آينده و به عصر و مصر و نسل و تازی و فارسي ندارد، اين از سنّت الهي است. ﴿فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتي‌ قَدْ خَلَتْ في‌ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُون﴾ که اين رجوع پايان اين سوره است به صدر آن.

والحمدلله رب العالمین 🤲